"Fotografia znana na całym Świecie", "Tereska rysuje swój dom" autor David Seymour - 1948. Po prawie 70 latach udało się rozwikłać zagadkę, kto jest dokładnie na zdjęciu. Dlaczego Seymour akurat ją tak sobie upodobał, że cały arkusz 37 zdjęć podpisał na odwrocie: „Children of Europe, Poland. Tereska"?
Bo, tak jak on, była ponoć Żydówką?
Bo, jak podawały niektóre źródła, spotkał ją w swoim rodzinnym Otwocku?
Bo jej zdjęcie wyszło mocne, można się było spodziewać, że pod ciężarem spojrzenia Tereski ludzie się ugną, przerażą, wzruszą?
Bo inne dzieci z klasy – Wojtek, Henio, Tadzio, Józio i Genia – w odpowiedzi na zadanie „to jest dom" białą kredą rysowały na tablicy okna, drzewa, uśmiechniętą mamę z kręconymi włosami, kuchenkę, stół otoczony wianuszkiem krzeseł, a tylko Tereska lewą rączką namalowała jakiś bohomaz?
Bo ten bohomaz to mógł być drut kolczasty z obozu koncentracyjnego, gdzie (jak gdybali niektórzy) spędziła pierwsze lata życia, a może nawet przyszła na świat?
Albo ruiny jej domu, zburzonego, dajmy na to, w powstaniu warszawskim?
O Boże... To przecież nasza Niuńka.
Pierwszą kostkę domina pchnął Patryk Grażewicz, 24-letni podróżnik i wolontariusz pracujący w Grecji. – W grudniu zeszłego roku trafiłem w internecie na zdjęcie Tereski z przekręconym podpisem, jako „Terezka". Zanim to poprawiłem, postanowiłem pogrzebać w tym temacie. Nie dowiedziałem się właściwie nic, historia mnie więc zainteresowała. Tak dotarłem do niemieckiej fundacji charytatywnej Tereska i dowiedziałem się, że poszukują informacji na temat tożsamości dziewczynki, która stała się jej patronką. Postanowiłem w tym pomóc.
Pod koniec lutego Patryk przyjechał do Warszawy na trzy dni, by pchnąć śledztwo do przodu. Od naszego przypadkowego spotkania, do którego wówczas doszło, poszukiwania Tereski prowadziliśmy już we dwoje, prosząc o pomoc kolejne osoby.
Helena Rembelska ze Stowarzyszenia Dzieci Holokaustu wyszukała w bazie wszystkie Teresy, zaadresowała dziesięć kopert, do każdej włożyła kserokopię zdjęcia i pisemną prośbę o kontakt, gdyby któraś ze stowarzyszonych rozpoznała na fotografii samą siebie.
Anna Przybyszewska-Drozd z działu genealogicznego Żydowskiego Instytutu Historycznego ostrzegła: „Będzie ciężko, to igła w stogu siana. A właściwie w kosmosie". Doradziła jednak: – Zdobądźcie oryginały zdjęć Seymoura, klisze, negatywy. Może robił jakieś adnotacje na odwrocie? Może będzie więcej zdjęć dzieci z klasy Tereski i uda się któreś namierzyć, rozpoznać? Może inne zdjęcia wyjaśnią, co to był za budynek – szkoła, dom dziecka, placówka dla dzieci z traumą? Bo po Teresce ewidentnie widać, że nie do końca jest przytomna, jakby nie była na tym świecie.
Już po czterech dniach od tej rozmowy z archiwum agencji Magnum Photos w Nowym Jorku nadeszły skany zdjęć Seymoura, w większości nigdy niepublikowane. Dzięki nim możliwe było odtworzenie trasy, jaką przebył z Otwocka do Tereski. Kolejne budynki, na czele z małą szkołą przy ul. Tarczyńskiej 27 (obecnie, po kilku solidnych przebudowach, domem dziecka), rozpoznała grupa Warszawska Identyfikacja. Piotrek, członek tej ekipy, opowiada:
– Budynek jak na szkołę wydawał się za mały, szukałem po przedszkolach, a potem także domach dziecka. Zabudowa w tle sugerowała Mokotów lub Ochotę, przejrzałem te dzielnice, na ortofotomapie przypasowałem zdjęcie do budynku przy Tarczyńskiej. Zachował gabaryty tego ze zdjęcia, no i zgadzało się tło.
32-sekundowy dokument z Polskiej Kroniki Filmowej nr 38/48 pod tytułem „Pierwszy dzień nowej szkoły" po porównaniu ze zdjęciami budynku i klasy lekcyjnej ostatecznie potwierdził, że Tereska była uczennicą Publicznej Szkoły Podstawowej nr 177 w Warszawie.
Archiwalne akta wszystkich Teresek uczęszczających między rokiem 1948 a 1957 do placówki przewertowała Elżbieta Nowakowska, dyrektorka Zespołu Szkół Specjalnych nr 92 (którego częścią stała się właśnie PSP nr 177). – Zdjęcie wydało mi się dziwnie znajome, choć nie potrafiłam zdefiniować, skąd. Od dwóch lat staramy się utrzymywać kontakt z absolwentami, a w przyszłym roku szkoła obchodzić będzie stulecie i bardzo chcieliśmy dotrzeć z tą informacją do byłych uczniów i nauczycieli – tłumaczy. – Zdjęcie Tereski: jej twarz, drobna postura i intrygujący wzrok, spowodowało, że poczułam niezwykłą chęć pomocy w odnalezieniu jej.
W sobotę, 11 marca, dyrektor Nowakowska zadzwoniła bladym świtem. – Proszę notować: Teresa Adwentowska, urodzona 9 czerwca 1940 r., ojciec Franciszek, matka Józefa, zamieszkała przy Grójeckiej 27 m. 16, tato według zapisków prowadził kiosk ze słodyczami na placu Narutowicza. Dziewczynka z niedowładem nóg i ręki prawej. Od grudnia 1948 r. nie uczęszczała do szkoły z powodu pobytu w szpitalu na badaniach, ponownie prawie cały rok szkolny 1954/1955 spędziła w szpitalu psychiatrycznym w Świeciu, wróciła w następnym roku. Zapis kończy się na roku szkolnym 1956/1957.
Adwentowskich w Polsce jest raptem kilkanaścioro, większość ma konta w serwisach społecznościowych. Na wiadomość pierwsza odpowiedziała Dagmara, dziennikarka i pisarka z Wrocławia: „To by się zgadzało, rodzina przed i po wojnie mieszkała w Warszawie i okolicach. Skonsultuję się z tatą i oddzwonię". Tata, Waldemar, opowiedział pokrótce historię rodzinnej niesnaski, po której losy braci Adwentowskich w okolicach powstania warszawskiego całkiem się rozeszły. – Ale pamiętam, że mój tata wspominał kiedyś, w latach 60., że wuj w Warszawie ma kiosk z warzywami.
12 marca parę minut po godzinie 23 wiadomość odebrała również Krystyna Adwentowska. „Czy mogę zadzwonić? Nie śpi pani?", napisała. Jakieś trzy minuty później, zbombardowana informacjami: imię, nazwisko, data urodzenia, adres zamieszkania, adres szkoły, szpital w Świeciu, ręka, noga, kiosk, wyszeptała do słuchawki: – O Boże... To przecież nasza Niuńka.
Między odczytaniem wiadomości a wykręceniem numeru Krystyna zawołała męża do komputera. „Marek, patrz! Skąd ta kobieta ma zdjęcie twojej siostry Tereski?!".
Nie wiedzieli, że fotografia Tereski zjechała kawał świata, goszcząc w galeriach w Nowym Jorku, San Francisco, Mexico City, Zurychu, Nicei, Paryżu, Turynie, Budapeszcie, Brukseli i Łodzi. Nie wiedzieli, że analizowali ją psychologowie, próbując zrozumieć, co wojna robi z umysłem dziecka. Że powielały ją serwisy i blogi poświęcone fotografii, konfliktom zbrojnym i Holokaustowi, niekiedy okrzykując jednym z najważniejszych zdjęć w historii. Że całymi latami nad tym, co się z Tereską działo wcześniej i co się stało później, dumano w Stanach Zjednoczonych, Europie, Polsce.
Nie wiedzieli też, że w 2008 r. niemiecki biotechnolog i przedsiębiorca Gregor Siebenkotten założył fundację dedykowaną „dzieciom, które cierpią z powodu głębokich psychicznych, fizycznych bądź materialnych trudności, w szczególności żyjącym na terenach dotkniętych wojną i głęboką biedą". Wreszcie – że fundację nazwał po prostu: Tereska.
Siebenkotten: – Mam już swoje lata, ale wciąż nie mogę się pogodzić z tym, jak niesprawiedliwa i okrutna jest wojna. I wciąż chcę coś z tym zrobić. A że od zawsze interesuję się fotografią, widziałem wiele zdjęć. Jednym z najmocniejszych, najważniejszych, najbardziej poruszających jest dla mnie zdjęcie Tereski. Odkąd pierwszy raz je zobaczyłem, nie mogłem wyprzeć go z pamięci. Wybór imienia jako nazwy fundacji był więc oczywisty, choć nic o tej dziewczynce nie wiedziałem i całymi latami bezskutecznie próbowałem dowiedzieć się czegokolwiek. Pogodziłem się już z myślą, że nigdy się to nie uda.
Bogatsza o tę wiedzę Krystyna przez telefon powiedziała: – Imiona rodziców się nie zgadzają, nie Franciszek i Józefa, tylko Jan i Franciszka. I data urodzenia jest przekręcona, czeski błąd. Ale cała reszta... I to zdjęcie...
Dwa dni później w swoim mieszkaniu na warszawskim Bemowie Marek i Krystyna pokazują pamiątki po Teresce, czy raczej Niuńce, jak ją przez całe życie nazywali. Całą rodzinę postawili na głowie, żeby je odnaleźć i zebrać. Na stół wykładają kilka malutkich zdjęć. Prawie 12-letnia Tereska, spokojna, z lekkim uśmiechem, w sukience z białym kołnierzykiem i wielką czarną kokardą we włosach. 14-letnia z Markiem na spacerze, znów z kokardą, w sukience odsłaniającej łydki, bardzo szczupłe, zwłaszcza prawa, ta z niedowładem, jakby całkiem pozbawiona mięśni. Z tyłu zdjęcia niewprawną ręką napisane: „ja muwiłam szes razy pacasz". 15-, może 16-letnia w białym wianuszku na głowie i z grymasem niezadowolenia na twarzy. Po dwudziestce, na spacerze z rodziną, już całkiem skrzywiona.
Jest też akt urodzenia: 6 września 1940, Osuchów. I akt zgonu: 27 stycznia 1978, Pruszków, tworkowski szpital psychiatryczny.
Babcia już nie wróciła
Na początku poszukiwań Anna Przybyszewska-Drozd z ŻiH przysłała e-maila: „Przyglądam się dziewczynce na zdjęciu i wydaje mi się, że nie była zaburzona od urodzenia i jeśli została umieszczona w ośrodku, to z powodu traumy tego, co przeżyła. Ma ogromne przerażenie w oczach, ale nie wydaje się być zaburzona nieodwracalnie".
Zdjęcie analizowała też dyr. Nowakowska: – Myślę, że to mogło być dziecko, które jakąś historię zaburzeń neurologicznych miało. Na zdjęciu wygląda na siedem–osiem lat, w tym wieku taki rysunek to jest, jak my, pedagodzy specjalni go określamy: bazgrot. Może pokazywać jej przeżycia wojenne, niemożność opowiedzenia o tym, przez co przeszła, wyrażenia, co czuje.
Przybyrad Paszyn, znajomy historyk z Poznania: – Mnie ten rysunek wygląda na gruzy. Pomyśl tylko: ile ona mogła mieć w czasie powstania warszawskiego lat? Cztery, góra pięć. Już wszystko musiała pamiętać. Wyobraź sobie, że widzisz, jak twój dom jest bombardowany, obraca się wniwecz, nic nie ma, tylko sterta gruzu. A później ktoś mówi ci: narysuj dom. No i co masz narysować, jak domu nie ma?
– To jest strzał w dziesiątkę – mówi dwa tygodnie później pani Krystyna. Rozsypane elementy układanki składa w całość jej mąż, a Tereski brat, Marek. Urodził się w 1948 r., z opowieści rodziców i starszej siostry Jadwigi wie, że niemal całą wojnę Jadzia razem z Tereską spędziły u babci Michaliny, w mieszkaniu przy Towarowej 60 (to dzisiaj dwie przecznice od siedziby Muzeum Powstania Warszawskiego). Ojciec Jan Klemens działał w podziemiu, złapany przez gestapo był przetrzymywany na Szucha, podczas przesłuchania wybili mu wszystkie zęby, z wojny wyszedł ze skierowaniem do poradni zdrowia psychicznego i diagnozą: encefalopatia pourazowa. Matka Franciszka kombinowała, jak się dało, póki istniało getto, na przykład jeździła tam na handel.
Marek opowiada: – Gdy wybuchło powstanie i zaczęła się rzeź Woli, 14-letnia Jadzia z 4-letnią Tereską za rękę uciekły z mieszkania, za nimi biegła babcia, ale przypomniała sobie, że zostawiła w domu olbrzymi brylant, który mama znalazła wcześniej zaszyty w sukience kupionej w getcie i jej podarowała. Babcia cofnęła się więc po niego do mieszkania. I już nie wróciła. Prawdopodobnie została zastrzelona, dom wysadzono w powietrze.
Budynek legł w gruzach, pogrzebał babcię i kilkoro tych, którzy się o te pół minuty spóźnili. Ofiar było więcej. – Teściowa opowiadała, że podczas bombardowania odłamek ranił Niunię w głowę – mówi Krystyna. Marek dodaje: – Od tego czasu miała uszkodzony ośrodkowy układ nerwowy, lewą półkulę mózgową, stąd niedowład prawej ręki i prawej nogi. I stąd psychiczne problemy.
Co dokładnie Tereska widziała, tego się już nie dowiemy, żaden z naocznych świadków z rodziny Adwentowskich nie żyje. Zachowały się natomiast zeznania ocalonych z rzezi Woli, zebrane w publikacji „Zbrodnia niemiecka w Warszawie 1944 r.", wydanej w 1946 r. w Poznaniu.
Protokół nr 62, świadek Jan Brodwicz: „Od Senatorskiej ciągnie nieprzebrana kolumna wypędzonej ludności; idą wszyscy: starcy, dzieci, mężczyźni, kobiety, chorzy, ranni; ciągle rewizje i rabunki, poganianie, bicie, rozstrzeliwanie tych, którzy im się nie podobają. Wszystko dookoła w płomieniach, walą się kamienice, ulica zasypane gruzami, a po bokach trupy, masa trupów; nad całą trasą panuje śmierć i zniszczenie".
Protokół nr 117, świadek Aleksandra Bajtasiuk: „Dalej pędzono nas przez plac Mirowski, Elektoralną, w kierunku Woli. Na placu były olbrzymie doły od bomb, płonęły trupy, ulice wokoło w ogniu. Skwar słońca, żar od palących się domów był nie do zniesienia".
Protokół nr 141, świadek Jadwiga Tomaszewska: „Widziałam domy palące się od ulicy Chłodnej do Towarowej, ludzi wystrzelano (...). Przy ul. Towarowej 60 również wystrzelano wszystkich mieszkańców, dom spalono".
Papierosy, jedzenie i kredki.
W aktach szkolnych zachowały się zapiski nauczycieli, na przykład: „Tereska jest życiowo dobrze rozwinięta, załatwia sprawunki, ma trafne powiedzonka". Albo: „Tereska interesuje się pracą w klasie; w pogadankach, czytaniu i rachunkach bierze żywy udział". Wiadomo też, że najlepsze oceny, mimo niepełnosprawności, osiągała z wychowania fizycznego, śpiewu, rysunku i prac ręcznych. Zawsze miała też bardzo dobre zachowanie.
Marek i Krystyna dodają od siebie, że Tereska była bardzo obrotna. W 1954 r. starszy brat Mirek zawiózł ją do szpitala psychiatrycznego w Świeciu, w obecnym województwie kujawsko-pomorskim. Tereska zwiała stamtąd błyskawicznie, do Warszawy wróciła pociągiem szybciej niż brat.
Przykład kolejny podaje Marek: – W pewnym momencie zaczęło ją ciągnąć do alkoholu, jak się napiła, była wesoła, rozluźniona. A rodzice w służbówce przy kuchni, wysoko na parapecie, trzymali gąsior z domowym winem. Tereska prawą rękę miała niesprawną, ale była na tyle silna i sprytna, że sobie ten gąsior ściągała, odlewała wino do metalowego garnuszka i w ciągu dnia popijała.
Krystyna dodaje: – Teściowa opowiadała, że Tereska kolekcjonowała gazetki dla dzieci, „Świerszczyk" i „Miś". Kupowała je obsesyjnie, do tego stopnia, że jak nie miała pieniędzy, to z płaszczy w przedpokoju, gdy przychodzili goście z wizytą, podkradała drobne.
Marek ma też przykre wspomnienia związane z Tereską: – Jak przyszedłem na świat w 1948 r., Tereska miała już dość mocne zaburzenia. Pamiętam, jak mnie łapała za włosy, bo takie długie blond loki miałem, i waliła moją głową o szafę. Myślę, że chodziło głównie o kredki, bloki i rysunki, do których próbowałem się dobrać, a ona była wściekła, bo to był dla niej cały świat. Tylko rysując się uspokajała. Co malowała? Kwiatki, zwierzęta, przyrodę.
Problemy spiętrzyły się, gdy Marek poszedł do szkoły przy Raszyńskiej. – Nauka mi nie szła, bo jak wracałem do domu, to Niunia mi dokuczała, a ja jej – opowiada. Rodzice podjęli więc decyzję: Marek przeniesie się do starszej siostry, z Tereską w domu postarają się uporać sami. Kolejne konsultacje, neurolodzy, psychiatrzy, nawet z Zachodu, z Niemiec, ze Stanów Zjednoczonych. Poza lekami uspokajającymi niewiele można było Teresce pomóc. Według któregoś z lekarzy jedna półkula mózgu zatrzymała się w rozwoju na poziomie czteroletniego dziecka, a druga rozwijała się normalnie. Ciało więc rosło, dojrzewało, ale intelekt jakby się zatrzymał.
W końcu, około roku 1962, gdy Marek skończył podstawówkę i szykował się do egzaminów do szkoły średniej, Tereska trafiła do szpitala psychiatrycznego w podwarszawskich Tworkach. Sytuacja była patowa. – Ojciec był bardzo dobrym człowiekiem, ale też nerwowym, po przeżyciach wojennych sam miał problemy na tle psychicznym. Dla Tereski był surowy, krzyczał na nią wielokrotnie, bo łamała jego zasady. Tata nie pił, nie palił, a Tereskę do tego bardzo ciągnęło – mówi Marek. – I był niezwykle uczciwym człowiekiem, to podkradanie strasznie go denerwowało – dodaje Krystyna.
Franciszka była w potrzasku: leki na uspokojenie zaczęła łykać garściami, mąż nerwowo nie wytrzymywał, młodszy syn dostawał od Tereski regularny łomot, co było robić? – Teraz są inne możliwości, domy opieki, pomocy społecznej, różne zakłady. A wtedy jedynym wyjściem był szpital psychiatryczny – wyjaśnia Marek. – Kiedy później, już na studiach i po powrocie do Warszawy, jeździłem ją odwiedzać, to miałem wrażenie, że dla niej to jest dobrodziejstwo, miała stałą opiekę, dostawała leki psychotropowe, na uspokojenie. Ale nie zdawała sobie sprawy ze swojej choroby. Nie cierpiała, nie tęskniła jak „normalny", zdrowy psychicznie człowiek. Potrzebowała tylko papierosów, jedzenia i kredek.
Krystyna:
– Ja byłam u niej raz, teściowa mi pozwoliła pojechać, ale dopiero po dłuższym czasie, wcześniej nawet nie wspominała, że Tereska jest w szpitalu psychiatrycznym, sama to bardzo przeżywała, nie chciała o tym rozmawiać. Wrażenie ze szpitala? Koszmarne. Do dziś to pamiętam, chociaż minęło ponad 40 lat: pokoik malusieńki, białe ściany, dwie prycze, zakratowane okno, drzwi bez klamki od środka, to wszystko. No i Tereska, w ogóle mnie nie zauważyła, jakbym duchem była, jedyne, co do mamy doskoczyła i szeptem dopytywała: „Masz dla mnie papieroski?".
Dorosła Tereska nieustannie dopominała się też o kredki i bloki do rysowania – albo chociaż pieniądze, żeby pielęgniarki mogły jej kupić. Także o jedzenie. – Mama jeździła do niej pociągiem podmiejskim przez kilka lat co tydzień, później trochę rzadziej. Zawsze ze słoikiem rosołu, kurczaka też często woziła, bo Niunia bardzo lubiła – opowiada Krystyna. Ale Teresce jedzenia zawsze było mało, ciągle się bała, że będzie głodna, że ktoś je jej ukradnie. Marek głośno myśli: – Przecież jak zginęła babcia, kamienica legła w gruzach, to Jadzia z ranną Tereską przez dwa czy trzy tygodnie wycieńczone, przymierające głodem szły piechotą 65 km do rodziny w Brochowie nad Bzurą, żeby tam się schronić i doczekać końca wojny. Może tamten głód tak jej się zakodował, że nigdy nie była syta?
Według informacji przekazanych Markowi i Krystynie przez rodziców (a im ze szpitala) 27 stycznia 1978 r. Tereska, jak to już nieraz wcześniej bywało, podkradła jednej z pacjentek trochę jedzenia, uciekła do toalety, żeby szybko zjeść, żeby jej tej zdobyczy nikt nie odebrał. Marek: – Powiedziano nam, że się tym kęsem udławiła.
Nigdy więcej tego nie róbcie
Gregor Siebenkotten:
– To bardzo smutna historia. Jedna z tych, które nigdy nie powinny wydarzyć się nikomu, a tym bardziej dziecku. To, że cierpienie Tereski nie było kaprysem natury, ale efektem okrucieństwa człowieka, jest znacznie trudniejsze do zaakceptowania. Na zdjęciu Seymoura zdaje się krzyczeć do całego świata: „Nigdy więcej nie róbcie dzieciom rzeczy, które sprawią, że będą musiały patrzeć na was tak jak ja". Tym jednym spojrzeniem zrobiła w walce z wojną i okrucieństwem ludzi więcej, niż niejeden człowiek zdoła zrobić przez całe życie.
Patryk Grażewicz przypomina, że zdjęcie Tereski okrążyło cały świat, ludzie całymi latami się zastanawiali, jakie były jej losy, analizowali je, nieraz się nim wręcz zachwycali. – Tymczasem sama Tereska była niejako zapomniana, pozostała jej tylko rodzina. Cieszę się, że ją odnaleźliśmy, odkryliśmy jej tragiczną historię. Okazuje się, że w istocie była dzieckiem-ofiarą wojny: gdyby nie trauma śmierci babci, zburzenie domu, wreszcie – uszkodzenie mózgu przez odłamek z wybuchu, jej życie mogłoby być zupełnie inne. A na pewno choć trochę szczęśliwsze – przekonuje.
Marek Adwentowski:
– Od kilkudziesięciu lat zastanawiałem się, jakie Tereska miała zadanie do wykonania, jaki był cel jej życia i jej cierpienia. Czy miała „tylko" wzbudzić w najbliższej rodzinie uczucie miłości, nauczyć nas współczucia, troski, opieki nad drugim człowiekiem? Po prawie 40 latach od jej śmierci w końcu dowiedziałem się, że nie tylko."
