Więzień, który został cesarzem
student filozofii, który został zwycięskim wodzem
chrześcijański lektor, który został odnowicielem religii helleńskich
Salve.Z początku wypadałoby przedstawić Tobie, Tobie, jeszcze Tobie, Tobie i sobie samemu, dlaczego ten wpis pojawia się tak późno? No cóż, być może moja aparycja pozwoliła myśleć poważnym adwersarzom, że i ja jestem poważnym adwersarzem. A to nie najlepsza myśl, z sumiennością i czasem na bakier, przerost chęci nad możliwościami. Jak były siły by pisać to nie było czasu, a z kolei jak był czas to już sił brakło. Zawsze podziwiałem Aquilę za pokłady energii i czasu, którymi dysponuje na użytek debat. Wypadałoby przeprosić, ale z Cisz i Aquilą załatwiłem to już poprzez priv, a co do czytelników to nie jestem pewien czy i wpis kończący nie zajmie mi więcej czasu niż potrzeba, więc może wstrzymajmy się z tym jeszcze chwilę. Po ciężkim dniu naprawdę wolałem usiąść i z kawą przy boku, poczytać jakąś dobrą książkę niż stukać w klawiaturę i wertować notatki. No ale dobra, bo to nie o mnie debata.
Na czele bitnych rzymskich legionów
Spaliwszy na Tybrze floty,
Gdzie przed wiekami wódz Macedonów
Rozbijał swoje namioty,
Stanął zazdrosny jego podboju,
Świeżą okryty purpurą
Cezar, co wedle sługi pokoju
Na słońcu prawdy był chmurą.
Pieszcząc w swym sercu przeszłości marę,
Chrystusa sieciom niechętny,
Zamierza wskrzesić imperium stare
Olimp bogów ponętny.
Jedzie i marzy o swoim wrogu,
Co berło świata wydziera,
O tym nieznanym i cichym Bogu,
Co gdzieś na krzyżu umiera.
„Duszę mam - mówi - blasków słonecznych
Pełną i nimi obrzucę
Ludzkość spragnioną jutrzenek mlecznych,
I dawną pogodę wrócę.
Przeze mnie błyśnie dawna potęga
Obrządku, co światem władnie,
A nowa wiara, co Rzym rozprzęga,
Pod stopą moją upadnie.
Nie w ciemnym, na wpół dzikim marzeniu
Leży zbawienie dla świata,
Lecz w tym Heliosa jasnym promieniu
Dojrzewa przyszłość bogata.
Mądrość, na którą wieki się całe
Składały w ciężkiej kolei -
Mamyż wymienić za to niestałe
Zaziemskich widmo nadziei?
I barbarzyńską targnąć się ręką
Na święte przodków spuścizny?
Za galilejską biegnąć jutrzenką
Odstąpić wrogom ojczyzny?
O, nie! Mój mistrzu, co wzrok odrywasz
Od ziemi, gdzie życia cele,
I myślą w sennym niebie spoczywasz,
Ziemią się z tobą nie dzielę;
Lecz ją sam ujmę w żelazne dłonie,
Promienną przeszłość odtworzę,
A na zwycięskim wejdzie zagonie
Słońce, co zgasnąć nie może.”
Tak dumał Julian, patrząc się w gwiazdy,
I szukał swojej w niebiosach,
Aż wtem spod ziemi perskie podjazdy
Przyszły rozstrzygać o losach.
Wzięły zwycięstwo bitne legiony,
Pierzchają hordy przed niemi,
Ale wódz strzałą perską raniony
Chyli się z konia ku ziemi.
I laur ostatni rwąc na tej niwie
Obficie krwią swą go zmywa,
Spojrzał się w górę dumnie, wzgardliwie
I sny stracone przyzywa
Potem, zgarniając w dłonie już drżące
Strumień krwawego koralu,
Cisnął nim w niebo jasne, milczące
Z wymówką skargi i żalu
I zionąc duszę, w namiętnym krzyku
Słabnący rzekł Apostata:
„Dziś zwyciężyłeś, Galilejczyku!
Lecz jutro!.. Gdzie jutro świata?
Cóż - że my padniem przy tych bożyszczach
Tchnących wdziękami młodości?
Cóż, że na naszej potęgi zgliszczach
Ponury krzyż się rozgości;
Że ten świat grecki w mgły się rozwieje
Z harmonią tęczowych mytów
Że w miejsce niego niebo zadnieje
Męczeńskich pełne zachwytów?
Czy krzyż otworzy swoje ramiona
Tułaczej narodów rzeszy?
Czy w cieniu jego spocznie strudzona
Ludzkość, co nie wie, gdzie śpieszy?
Czy tak, jak teraz kona świat stary
Pod znakiem boskiego zbawcy
Nie będą padać ludów ofiary,
Wleczone pod miecz oprawcy?
Czy w imię tego czarnego krzyża
Świat się nie spławi krwi strugą
I wiara, co dziś niebo przybliża,
Ciemności nie będzie sługą?
O! Przyjdzie chwila, w której o Tobie
Gromady zwątpią cierpiące,
Gdy ujrzą na swych nadziei grobie
Jak ja dziś niebo milczące.
I wołać będą w dzikim okrzyku,
Padając pod topór kata:
Dziś zwyciężyłeś, Galilejczyku!
Lecz jutro! Gdzie jutro świata?”
(Asnyk Adam)
[quote]„Co by tu jednak dużo mówić – zachwycasz się umiejętnościami Juliana podczas wojny z barbarzyńcami w Galii (tymi podczas wojny na wschodzie już chyba mniej ) oraz jego sposobem zarządzania państwem – czy zmieniłoby się to, gdyby przypadkiem wyszło na jaw, że bił swoją żonę (jest to przykład wymyślony przeze mnie aby zobrazować mój punkt widzenia – nie mam żadnej wiedzy na temat jego relacji z żoną)? Jeśli odpowiedziałbyś, że tak – że zmieniłoby to totalnie Twoje postrzeganie Juliana i zaprzepaściło jego szanse na „bycie najlepszym cesarzem”, to oznaczałoby, że tak naprawdę sposób zarządzania państwem czy umiejętności wojowania są dla Ciebie drugorzędne. Gdy zaś odpowiesz „no fakt – w stosunku do niej nie zachowywał się najlepiej, ale nie zmienia to faktu, że państwem rządził doskonale i w taki sposób, jaki uważam za najlepszy” to sam w końcu dojdziesz do tego wniosku który podzielam – liczy się to, jak władca rządzi i jak jego decyzje wpływają na lud i państwo. Nie to, jakie te cesarz ma „wnętrze”.”[/quote]
Jeżeli wypowiadać mam się zgodnie z prawdą i własnymi przeświadczeniami, to nigdy nie uważałem zmagań wojennych, za coś co warto gloryfikować. Nie ważne, czy wojna toczy się dzisiaj, sześćdziesiąt lat temu, tysiąc sześćset lat temu czy też prawie dwa tysiące lat temu. Wojny nie są rozwiązaniem, w każdej wojnie nie ważne od wyniku cierpią obie strony, a przede wszystkim cywile. Rzym podobnie zresztą jak i Persja wyznawał jedną zasadę, albo przyłączycie się do nas, albo podzielicie los Kartaginy. Pomimo własnych uprzedzeń na użytek debaty musiałem, a przecież jeszcze nie skończyłem, bo czeka mnie wędrówka przez Persję, opisać poczynania wojenne Juliana. Poza tym w zachwyt to można wpadać przy takim Aleksandrze Macedońskim, a nie Julianie czy też Oktawianie.
Cóż, Julian w stosunku do swojej żony nie był zbyt ciepły. Co prawda nie bił jej, aczkolwiek nie można powiedzieć by obdarzył ją jakoś większą miłością. Ta powiła mu syna, który umarł zaraz po urodzeniu. Myślę, że dla Juliana posługa małżeńska była raczej obowiązkiem niż przyjemnością. Libaniusz wielokrotnie pisał, że Julian naprawdę gorąco kocha swoje książki i gdyby się nie ożenił, znałby miłość jedynie ze swoich wierszy czy też poematów. Takie już moje szczęście, że jak wybiorę sobie wodza/cesarza do debaty, to ten albo nie ma ciągot do kobiet, albo kręcą go przedstawiciele tej samej płci – Aleksander.
W żadnym wersie nie powiedziałem, że uważam zamiłowanie Apostaty do książek, za kategorię którą winni być mierzeni pretendenci do miana najlepszego. Staram się jedynie ukazać, zapewne dość nieudolnie – niezaprzeczalne jest tutaj to, że ze względu na mój młody wiek i jedynie zamiłowanie do historii, nie przedstawię tematu tak jakby ukazał go profesor historii po wielu latach studiów i własnych badań – że Julian był cesarzem, który radził sobie nie tylko całkiem nieźle na polu bitwy, nawet poczynania w Persji nie zwiastowały porażki (o czym napiszę w kolejnym wpisie), w życiu prywatnym był ciepły i sprawiedliwy, jako wódz zyskał szacunek swoich oddziałów ( tak już przecież zbarbaryzowanych w tych czasach, pamiętajmy, że za 33 lata Imperium zostanie podzielone na wschodnie i zachodnie, światłość rzymskich legionów już dawno zgasła), dzieląc z nimi los zwykłego żołnierza, okazał się cesarzem rozumnym i miłosiernym, cieszył się uznaniem ludu ( czy nie o to po części chodzi?) a przede wszystkich dekrety, które wydawał zbliżały się do tych sprzed kilkuset lat. Warto zauważyć, że działania Juliana ( przynajmniej jak na schyłek cesarstwa), starały się przywrócić dawny blask Imperium.
[quote]„Tam widać legionistów z czasów ich największej świetności – zaś za czasów Juliana byli oni (jak już mówiłem) jedynie cieniem tych żołnierzy których widać na Twoich fotkach.”[/quote]
Za czasów Juliana, nie było aparatów… a nikt ze współczesnych reżyserów nie wziął sobie do serca losów Juliana, toteż Apostata nigdy nie gościł na wielkim ekranie.
[quote]„Aby lepiej to zaprezentować – podczas wojen w Galii Juliusz Cezar był „głównym dowódcą”. /quote]
Jednak nie zawsze dowodził wszystkimi osobiście – częścią dowodził Marek Antoniusz – całkowicie samodzielnie. Twój argument zmuszałby nas teraz do krytykowania Cezara za to, że nie dowodził wszystkimi żołnierzami tylko pozwalał na to, aby częścią dowodził za niego jakiś Antoniusz.”
To dość niefortunne przyrównanie, nie dla mnie, dla Ciebie. Bowiem sprawa, w której dowodził Marek Agryppa dotyczyła bezpośrednio Oktawiana, gdy spojrzy się na historię drugiego triumwiratu. To tak, jakby Julian ( nie chcąc tego przecież) przystępując do wojny z Konstancjuszem, pozostał w swoich leżach zimowych w dzisiejszym Paryżu, a do wojny na wschód wysłał Prokopiusza, do którego miał takie samo zaufanie, jak Cezar do Marka Antoniusza.
Ale do rzeczy, bo przerwałem sobie w połowie, opowiadając o polityce Juliana.
Edykt Juliana , odwołujący wygnanych chrześcijan, pojawia się w wielu źródłach i wzmiankach historycznych, warto więc co nie co na jego temat powiedzieć.
Czego możemy być pewni, to tego, że ukazał się w roku 362, z samą treścią sprawa ma się już nieco gorzej, bowiem tekst nie zachował się w całości. A z resztek, które przetrwały jarzmo czasu dowiadujemy się, że owy edykt przewidywał zwrot skonfiskowanych majętności, jednakże brakuje informacji na najważniejszy temat w całym edykcie: czy wygnani biskupi mają wrócić na swoje urzędy czy po prostu mają możliwość wrócić z banicji do swych miast.
Zostańmy jednak przy tej drugiej opcji, opcja pierwsza wywołała by za wielki rozgardiasz, mając na uwadze, że stanowiska poprzednich biskupów już dawno zajęli nowi. Julian pisał o tym następująco:
„Galilejczykom, wygnanym przez błogiej pamięci Konstancjusza, zezwoliłem na powrót nie do ich kościołów, lecz do ich ojczyzn”
Na mocy tego edyktu, biskupi wygnani z Afryki mogli nie tylko spokojnie powracać do swoich miast, ale bez krępacji odbierać budynki i sprzęty liturgiczne, zagarnięte przez katolików. Julian był przekonany, że ustanowienie tolerancji dla wszystkich kultów cesarstwa powinno obowiązywać również w chrześcijańskim łonie. Aczkolwiek Ammian zarzuca mu podstęp:
„Skłóconych kapłanów chrześcijańskich wpuścił wraz z równie podzielonym ludem do pałacu i napomniał uprzejmie, aby załagodziwszy spory i wzajem nie czyniąc sobie przeszkód spokojnie służyli swej religii. Kontynuował zaś taką politykę, dlatego, aby nie obawiać się jednomyślności ludu – gdy dzięki swobodzie rozgorzeją kłótnie. Przekonał się bowiem, że nawet krwiożercze bestie nie są wzajem siebie tak straszne, jak większość chrześcijan.”
Choć aby pozostać sprawiedliwym trzeba przyznać, że w epoce narastającego fanatyzmu poganie nie ustępowali w żadnej mierze chrześcijanom. Czego doskonałym przykładem może być ówczesna Aleksandria.
Na mocy edyktu z banicji oprócz chrześcijan, wracali również ci, którzy zostali przez nich wygnani. Tak też wśród powracających znalazł się Zenon, sławny aleksandryjski profesor medycyny, nauczyciel Oribazjosa ( bliski Julianowi lekarz i powiernik). Cesarz sam wystosował nader uprzejmy list ułaskawiający wygnańca. List ten sławił jego fachowe i dydaktyczne umiejętności, prawość charakteru, nieskazitelność obyczajów oraz popularność wśród mieszkańców. Nie wiadomo nam niestety z jakiego powodu ten zacny medyk został zesłany na banicje, z korespondencji między nim a Julianem dowiadujemy się jedynie że:
„ Opuściłem Aleksandrię za sprawą Georgiosa, i było to bardzo krzywdzące, rzecz to więc najsprawiedliwsza, że powrócisz. "
Dzisiejsza Aleksandria
Zabytki Aleksandryjskie
Georigios to Jerzy, aleksandryjski biskup, osadzony tam z woli Konstancjusza w lutym 357 roku. Człowiek o tyle specyficzny, co niezdecydowany prześladował zarówno chrześcijan, jak i pogan, a oprócz tego kazał śledzić osoby, które jakoś mu się naraziły. Za jego despotycznych „rządów” tysiące ludzi pojmano, torturowano i w końcu zesłano do kopalń oraz kamieniołomów. Nikogo więc nie zdziwi, że po przeszło roku tych swawoli w Aleksandrii doszło do dość poważnych rozruchów, a Jerzy zmuszony był uciekać i chronić się na dworze Konstancjusza. Do Aleksandrii powróci dopiero po trzech latach ukrywania się, jendakowoż o śmieci cesarza w Egipcie nie wiedział ani on, ani nikt inny. Toteż biskup wrócił do swojego dawnego precedensu, wystawiając się jak na tacy Julianowi. Jakby tego było mało, Jerzy splunął w twarz nie tylko Julianowi ale i wszystkim poganom, obnażając, zbezcześcił i wyśmiał publicznie przedmioty kultu, znalezione w świątyni Mitry.
Dalej posunąć się nie zdołał, po czterech dniach od jego powrotu do Egiptu dotarła depesza o śmierci cesarza, wzburzony lud wyszedł na ulicę i obległy siedzibę znienawidzonego biskupa. Aby dać biskupowi zadość uczynienie i jednocześnie nie dopuścić do samosądu, władze zmuszone były interweniować. Pozornie zapanował spokój, chociaż obrażeni poganie, a zwłaszcza czciciele Mitry knuli kolejne uderzenie, motywowane tym, że do władzy doszedł Julian.
Dzień 24 grudnia obchodzono w całym imperium uroczyście, bynajmniej nikogo nie obchodził jakiś tam syn żydowskiego cieśli, było to święto narodzin Słońca, to jedynie Kościół nie mogąc później przezwyciężyć siły tego obrzędu nadał mu wymiar Bożego Narodzenia. W tym to dniu motłoch wtargnął do więzienia, nie mieli ani choinki, ani prezentów, ale wiodła ich idea. Wywleczono biskupa i zabito go, masakrując ciało. Wraz z Jerzym poniósł śmierć Drakoncjusz, kierownik mennicy, oraz architekt Diodor, nadzorca budowy jednego z kościołów. Ich śmierć w oczach pogan także znalazła swoje uzasadnienie, ten pierwszy podpadł burząc ołtarz bogów w mennicy, drugi z kolei rozkazał ostrzyc chłopców, twierdząc, że sploty włosów mają związek z dawnym kultem. Obu spętano nogi sznurem i włóczono po ulicach, aż nie zostało z nich… właściwie to nic z nich nie zostało. Kilka kości i worki mięsa, które zostały z całej trójki wywieziono na wielbłądach na wybrzeże, gdzie je spalone, a prochy zaś wrzucono do morza. Uczyniono w ten sposób, aby chrześcijanie nie mogli wznieść w miejscu „męczeńskiej” śmierci kościoła.
Chociaż obawy same w sobie były płonne, chrześcijanie w równym stopniu nienawidzili Jerzego co poganie, przyglądając się zajściom obojętnie. Być może z jakąś tam radością w sercu. Dwa miesiące później na mocy edyktu wydanego przez Juliana na jego miejsce powrócił Atanazjusz, który wprawdzie nie mógł tego okazywać, ale zapewne nie posiadał się z radości, gdy zabito znienawidzonego rywala.
Julian w Aleksandrii nigdy nie był, słyszał jednak dużo samym mieście, wspaniałościach i zabytkach, w tym świątyniach, pałacach, szkołach naukowych i bogatej bibliotece. Był przekonany, że ta metropolia jest ostoją kultury helleńskiej oraz pradawnych kultów pogańskich. Uznanie dla tego miasta widoczne jest w liście:
„Słyszę, że znajduję się u Was kamienny obelisk znacznej wysokości, porzucony na wybrzeżu niby coś zupełnie bezwartościowego. Błogiej pamięci Konstancjusz zbudował okręt, aby przewieźć go do mojej ojczyzny, do Konstantynopola. Skoro wszakże wypadło mu odejść stąd na tamten świat drogą przeznaczoną, miasto żąda obecnie ode mnie tego pomnika, moje miasto rodzinne, ściślej ze mną związane niż z Konstancjuszem, ten bowiem kochał je jak siostrę, ja zaś jak matkę, urodziłem się tu i wychowałem, toteż nie mogę zachować się obojętnie. Cóż więc uczynić, skoro i Was miłuję mniej niż ojczyznę ? Oto darowuję swoją spiżową podobiznę, aby stanęła u Was. Jest to wykonany niedawno posąg wielkości kolosalnej, ustawiwszy go będziecie mieli rzeźbę spiżową zamiast kamiennej oraz postać męża, którego – jak powiadacie – miłujecie, zamiast czwórbocznego głazu z egipskimi hieroglifami. Mówi się, że obelisk ma swych czcicieli, sypiających przy wierzchołku, właśnie to mnie przekonuje, że należy koniecznie zabrać go stamtąd. Ci bowiem, którzy widzą osoby zasypiające wśród wielkiego brudu i rozwiązłości jaka tam panuje, wcale nie wierzą, że obelisk jest czymś boskim, a nawet tracą wiarę w bogów skutkiem zabobonności jego czcicieli. Dlatego też wypada, abyście Wy wespół zebrali Siudo dzieła i wysłali obelisk do mej ojczyzny – tej, która pięknie Was przyjmuje, gdy płyniecie w kierunku Pontu. Jak dopomagacie w jej żywieniu, dopomożecie też w przydaniu jej zewnętrznej ozdoby. W każdym razie nie będzie wam niemiłe, że stanie tu jeden z Waszych pomników, na który z radością spojrzycie wpływając do miasta."
Mieszkańcy Egiptu zachęceni tak uroczystym listem, wysłali najpierw delegację zamiast obelisku, która domagała się hałaśliwie i natrętnie zwrotu pieniędzy wypłaconych różnym osobom i to nawet przed kilkudziesięciu laty, chodziło o jakieś łapówki, jak też o nadzwyczajne daniny. Julian mając dość zgiełku pozbył się ich podstępnie, polecił im udać się na azjatycką stronę cieśniny, gdzie sam wkrótce przebędzie. Egipcjanie uwierzyli tym łatwiej, że trybunał chalcedoński jeszcze kontynuował działalność, wyjechali natychmiast. Gdy jednak już się tam znaleźli, zostali naprawdę internowani, władze bowiem zakazały surowo okrętom zabierać ich na pokład. Delegaci znużeni bezowocnym i jakże przedłużającym się pobytem w małoazjatyckim miasteczku, powrócili wreszcie do ojczyzny. Cesarz zaś 1 lutego 362 roku wydał ustawę, zabraniającą domagania się takich pieniędzy.
Ale ja tu o pomnikach się rozwodzę, a czytelnik zapewnie się głowi jak cesarz, który ma pretendować do miana najlepszego, mógł nie zareagować na akt bestialstwa w Aleksandrii. Sprawa ma się następująco, Julian już wiedział. Jednym z powodów, dla których tak niechętnie potraktował przyjezdnych była depesza, która traktowała o akcie okrucieństwa mieszkańców miasta. Julian czuł się wstrząśnięty, bolało go, że zbrodni dopuścili się jego bracia w wierze. Początkowo zamierzał ukarać sprawców śmiercią. Ułagodzono jednak gniew przypominając, jak dalece usprawiedliwiony był akt samosądu. Ostatecznie Julian zadowolił się wystosowaniem do aleksandryjczyków ostrej odezwy. Wskazywał, że czynem swym dowiedli braku dla założyciela miasta, dla boga Sarapisa, dla wspólnego wszystkim poczucia człowieczeństwa i przyzwoitości, a wreszcie dla niego samego, który został uznany za godnego panowania przez bogów.
Oczywiście można rozwodzić się nad słusznością decyzji Juliana, ja osobiście uważam ją za bardzo człowieczą. Cesarz wykazał się empatią i zdrowym rozsądkiem, nie dopuszczając do kolejnego rozlewu krwi. Co w ostateczności mogło by doprowadzić do błędnego koła, karania katów innych katów.
Jednakże sprawa zamordowanie Jerzego miała swój ciąg dalszy. W czasie tych rozruchów splądrowano także mieszkanie biskupa i rozgrabiono jego bibliotekę. Dowiedziawszy się o tym Julian, polecił wszcząć poszukiwania za skradzionymi książkami. Możemy sobie wyobrazić jak miłośnik książek reaguje na akt kradzieży choćby jednej z nich. Do urzędnika Egiptu pisał:
„ Biblioteka Jerzego była duża i godna uwagi. Znajdowały się w niej dzieła wszelakich filozofów oraz komentatorów, niemało też przeróżnych ksiąg Galilejczyków. Postaraj się odnaleźć całą tę biblistę i odeślij ją do Antiochii. Wiedz, że spadnie na Ciebie kara najsurowsza, jeśli nie wywiążesz się z tego zadania najskrupulatniej. Przymuś do wyjawienia prawdy ludzi podejrzanych o przywłaszczenie sobie książek stosując różne badania, każ składać przysięgę, jeżeli to konieczne torturuj niewolników. „
Inny list w tej sprawie natomiast brzmiał tak:
„ Jedni kochają konie, inni ptaki, jeszcze inni zwierzęta różne. Ja natomiast od dziecka namiętnie pragnąłem posiadać książki. Byłoby więc rzeczą dziwną, gdybym przypatrywał się obojętnie jak przywłaszczają je sobie ludzie, którym złoto nie wystarcza do zaspokojenia żądzy bogactw, myślą, że i książki zagarną bez trudu! Okaż mi więc tę szczególną łaskę i odnajdź dla mnie wszystkie książki Jerzego. Miał on wiele dzieł filozoficznych, wiele retorycznych, wiele też o nauce bezbożnych Galilejczyków. Chciałbym co prawda, aby te ostatnie zniknęły całkowicie, ale ponieważ z nimi mogłyby przepaść i tamte, pożyteczne, należy wyszukać wszystkie, i to jak najstaranniej.”
Na tym bym zakończył ten wpis, jeżeli mam zamiar skończyć debatę mając pięć a nie cztery wpisy. Jednakowoż sam będąc pod wielkim wrażeniem mowy Juliana, czytanej zarówno w języku polskim jak i po łacinie ( choć znacznie dłużej, oraz ze słownikiem i zeszytami od języka w ręce), umieszczam ją tutaj. Fragmentami wyszukanymi w Internecie i przetłumaczonymi własnoręcznie.
I
Poeta Anakreon napisał wiele zachwycających pieśni, które sławiły luksusowe życie, jakim obdarzyła go Tyche. Ale Alceusowi i Archilochowi z Paros bóg nie zezwolił na poświęcenie życia zabawie i przyjemności. Aby zaś skłonić ich do znoszenia trudów, raz jednych, raz drugich, zmniejszono ciężar nałożony na nich przez Niebiosa i przeklęci zostali ci, którzy ich zwodzili. Lecz, jako, że prawo zakazuje mi oskarżać imiennie tych, którym wszelako nie uczyniłem żadnego zła, [to jednak] próbują okazywać mi swą nienawiść; z drugiej zaś strony dominujący obecnie między dobrze urodzonymi styl edukacji, zabrania mi użycia muzyki, składającej się na tę pieśń. W tych bowiem czasach ludzie uważają, że bardziej poniżające jest studiowanie muzyki niż nieuczciwe wzbogacenie się. Pomimo tego jednak, nie zrzeknę się z tej przyczyny pomocy, którą posiadam dzięki darowi Muz. Istotnie bowiem, obserwowałem, że nawet barbarzyńcy po drugiej stronie Renu śpiewają barbarzyńskie pieśni, skomponowane w języku przypominającym kraczące ptactwo i w owych pieśniach znajdują upodobanie. Ponadto zawsze dzieje się tak, że nawet pośledni grajek, pomimo, że drażni swe audytorium, znajduje przecież w tym muzykowaniu ogromną radość. Z tą myślą, często powtarzam sobie, tak jak Ismenias, chociaż me mierne talenty nie dają się nawet porównywać z jego, że mam, jak się przekonałem, podobną niezależność ducha, zatem – „Sobie śpiewam, a Muzom”.
II
Aczkolwiek pieśń, którą właśnie snuję, została ułożona prozą i zawiera dużo gwałtownych wyrzutów, skierowanych nie, na Zeusa, przeciwko innym – jakże by mogło tak być, odkąd jest to prawem zakazane, lecz przeciwko poecie i autorowi – czyli samemu sobie. Prawo wszak nie zakazuje pisania własnej apoteozy, ani też krytyki. Zatem, jako, że nie mam powodów do chwalenia samego siebie, chociaż byłbym niezmiernie rad, mogąc to uczynić, mając zaś nieskończenie wiele powodów do ganienia, zacznę od swej twarzy. Jako, że natura nie uczyniła jej ani zbyt przystojną, ani zbyt zaszczytną, ani nie dała jej tego powabu młodości, ja sam, z czystej perwersji i złośliwej irytacji, dodałem mej twarzy długą brodę, aby twarz mą pokarać, gdyż wydaje się być wielką zbrodnią nie być przystojnym z natury. Z tego samego powodu cierpię, gdyż stała się ona siedliskiem pierzchających w nich wszy, jak gdyby była zaroślami, w których skrywają się dzikie zwierzęta. Co się zaś tyczy łapczywego jedzenia lub picia z szeroko otwartymi ustami, nie jestem w stanie, a powinienem się tym zająć, spożywać pokarmu w ten sposób, gdyż obawiam się połknięcia swych własnych włosów wraz z kawałkami chleba. W kwestii bycia całowanym, lub całującym, najmniej jeszcze odczuwam związane z brodą niedogodności. I właśnie dlatego, jak i z innych jeszcze powodów, broda jest ewidentnie uciążliwa, odkąd nie pozwala mi przycisnąć ogolonych „ust do ust bardziej rozkosznie” (chyba z tego powodu, że takie usta są bardziej gładkie, jak mniemam), jak napisał już jeden z tych, którzy z pomocą Pana i Kalliope komponował wiersze na cześć Dafne. Lecz, mówicie, że brodę swą mógłbym skręcać na kształt powrozów. Cóż, jestem skłonny przychylić się do waszego zdania, jeśli tylko znajdziecie dość siły, aby me włosy skręcić, a ich szorstkość nieuczyni przerażających zniszczeń waszym „nieużywanym i delikatnym dłoniom”. I niechaj nikt nie przypuszcza, że czuję się obrażony waszą satyrą. Osobiście spieszę z przeprosinami do was, gdyż nosząc na twarzy swą brodę tak, jak noszą ją kozły, mógłbym przecie, jak przypuszczam, uczynić mą twarz delikatną i ogoloną, jak noszą się przystojni młodzieńcy i wszystkie kobiety obdarzone przez naturę powabem. Lecz wy, nawet będąc w podeszłym wieku, gorliwie naśladując własnych synów i własne córki przez wydelikacony i miękki sposób waszego życia lub, być może, przez wasze zniewieściałe skłonności, starannie golicie swe podbródki, zaś wasza męskość, ledwo co ujawnia się i nieznacznie zaznacza na waszych czołach, nie zaś w wąsach, jak to ma miejsce u mnie.
III
Lecz, jak gdyby zwykła długość mej brody nie wystarczała, na dodatek i ma głowa jest rozczochrana i rzadko włosy me ścinam, takoż i paznokcie, zaś palce mam ciągle niemal całe czarne od częstego używania pióra. A jeśli chcielibyście dowiedzieć się czegoś, co zwykle jest tajemnicą, także ma pierś jest kudłata i cała pokryta włosami, jak piersi lwów, które monarchami są między dzikimi bestiami, tak jak i ja [jestem monarchą] i nigdy w mym życiu nie wygładziłem mej piersi, taki jestem sczezły i obskurny; nigdy też żadnej innej części ciała mego nie ogoliłem i nie wypielęgnowałem. Gdybym miał brodawki, jak Cycero, powinienem wam o tym powiedzieć, ale tak się jakoś dzieje, że nie mam żadnej. Za waszym pozwoleniem, powiem wam coś jeszcze. Nie jestem wcale kontent mając swe ciało w takim chropawym stanie, lecz zaprawdę, styl życia, jakiemu hołduję, jest rzeczywiście wielce rygorystyczny. Sam wygnałem się z teatrów, takim jestem idiotą! Nie dozwalam też na swym dworze [ażeby ustawiono] thymele1, za wyjątkiem pierwszego dnia Nowego Roku, bo jestem zbyt wielkim głupcem, ażeby się tym cieszyć, tak jak jakiś wieśniak, który ze swego małego majątku musi zapłacić podatek lub oddać trybut brutalnemu panu. A jeśli już nawet wejdę do teatru, wyglądam jak zbrodniarz – pokutnik. Następnie znowu, jako, że tytułują mnie Potężnym Cesarzem, nie zatrudniam nikogo do nadzoru nad mimami, ani też woźnicy rydwanów nie zatrudnię jako swego oficera, czy dowódcy wojsk, tak dzieje się ze mną w całym zamieszkanym świecie. I, obserwując to zupełnie niedawno, „przypomnij sobie teraz jego młodość, jego rozum i mądrość”.
IV
Prawdopodobnie będziecie mieli jeszcze i inne pretensje i jasne dowody bezwartościowej mej natury – dlatego to kontynuuję i dodam tu więcej jeszcze z mej dziwnej charakterystyki. Mam na myśli to, że ja w ogóle NIENAWIDZĘ wyścigów konnych, tak jak dłużnik nienawidzi rynku. Dlatego tak rzadko asystuję w wyścigach, wówczas jedynie, gdy trwają igrzyska ku czci bogów, a i wtedy nie zostaję na nich całego dnia, tak jak zwykł czynić to mój kuzyn, mój wuj, brat i syn mego ojca. Sześć wyścigów to wszystko, co oglądam i zadowolony jestem, gdy mogę się stamtąd ulotnić.
V
Lecz wszystkie te rzeczy – to są jeno pozory, i w rzeczy samej, jakże niewielką cząstkę mej urazy do was dotąd opisałem! Lecz wracając do mego prywatnego życia na mym dworze. Bezsenne noce na mym barłogu i dieta, która jest niczym innym, jak przesytem, nadającym memu nastrojowi szorstkość i nieprzyjazne uczucia w stosunku do pełnego luksusów miasta, jak wasze. Jednakże nie po to jest to wszystko, ażeby dawać wam przykład, że przyswoiłem sobie me przyzwyczajenia. Lecz w dzieciństwie ukazała się mi tajemnicza i bezrozumna zjawa, która namówiła mnie do wypowiedzenia wojny przeciwko własnemu żołądkowi, tak więc nie pozwalam mu napełniać się olbrzymią masą pożywienia. Z powodu tego zdarzenia jest mi zaprawdę niezwykłe wymiotowanie własnym pokarmem. I, jako, że pamiętam, iż takie zdarzenie doświadczyło mnie raz jedynie, odkąd zostałem cesarzem i było spowodowane przypadkiem, a nie przejedzeniem, warto by może poświęcić chwilę na opowiedzenie historii, która sama w sobie nie jest może zbyt wdzięczna, lecz właśnie przez to wyjątkowo przypadła mi do gustu.
VI
Historia ta zdarzyła się na zimowych kwaterach w mej umiłowanej Lutecji - jak Celtowie zwą stolicę Paryzjów. To malutka wyspa leżąca na rzece, otoczona murem, i z drewnianymi mostami po jej obu stronach. Rzeka rzadko podnosi się i opada, zazwyczaj jej poziom jest taki sam, tak latem, jak i zimą, dostarczając wody, która jest zarówno miła dla oka, jak i bardzo przyjemna dla każdego, kto zechciałby się jej napić. Z tych powodów mieszkańcy owej wyspy przeważnie czerpią swą wodę prosto z rzeki. Zima tutaj jest raczej średnia, prawdopodobnie ze względu na ciepło pobliskiego oceanu, który rozpościera się nie dalej jak jakieś 900 stadiów od miasta i być może lekka morska bryza niesie się od wody tak daleko, jako, że morska woda zdaje się być raczej ciepła, niżeli świerza. W każdym razie, z tego, czy z innych powodów, których nie znam, fakty są takie, jak mówię – ludzie tam mieszkający mają z reguły cieplejszą zimę. Rosną tam również dobre gatunki winnej latorośli, a niektórzy mieszkańcy hodują nawet drzewka figowe, przykrywając je zimą chociażby częściami znoszonej odzieży, okrywając słomą i rzeczami w tym rodzaju, jakich używa się do zabezpieczania drzew przed szkodami spowodowanymi zimnym wichrem. Ta jednak zima była zimniejsza niż zwykle, a rzeka przynosiła olbrzymie bloki z kry, wyglądające zupełnie jak kawałki marmuru. Wiecie zapewne, o co mi chodzi? To taki biały kamień sprowadzany z Frygii, te bloki lodu wyglądały dokładnie tak samo, wielkie i spływające w dół rzeki jedna za drugą. Prawdę mówiąc, to wyglądało nawet na to, że lodem skuta zostanie cała rzeka, tworząc niby mocny most z lodu nad płynącym nurtem. Zima zatem była ostrzejsza niż zazwyczaj i tak jednak pokój, w którym spałem był nie ogrzewany, mimo, że większość tamtejszych domów miało ogrzewanie poprzez specjalne podziemne piece i mój pokój także był przystosowany do ogrzewania go ciepłym powietrzem uzyskiwanym w ten sposób. Stało się jednak tak, że nie ogrzewano go, jak przypuszczam z powodu tego, że tak wtedy, tak i dzisiaj jestem wyjątkowo kapryśny i okazuję swoją nieludzkość w pierwszym rzędzie, co jest zupełnie naturalne, samemu sobie. Zechciałem zatem przyzwyczaić się do znoszenia zimna, bez znoszenia tej dogodności jaką jest ogrzewanie. W miarę jak zima stawała się coraz ostrzejsza i bardziej surowsza, nawet wówczas nie pozwoliłem służbie na ogrzanie domostwa, gdyż bałem się, że ciepło ze ścian wyciągnie całą wilgoć, co spowoduje zadymienie. Kazałem jednak służbie przynieść niewielką ilość rozżarzonych węgli, z ognia, który się w pobliżu palił i zezwoliłem na umieszczenie ich w pokoju. Lecz te węgle, chociaż nie było ich wiele, wyciągnęły ze ścian mnóstwo dymu, od którego straciłem przytomność. I, podczas gdy dym wypełnił już niemal całą moją głowę, prawie się nie zadławiłem. Następnie wyniesiono mnie na zewnątrz i, podczas, gdy doktorzy radzili mi abym wyrzucił z siebie to jedzenie, które dopiero co przełknąłem, a było tego niewiele, Na Zeusa! Zwymiotowałem i od razu poczułem się lżej, miałem też spokojniejszą noc, a już następnego dnia mogłem robić, wszystko, jakby nic się nie stało.
VII
Po tym wszystkim, następnie, nawet, gdy byłem między Celtami, jak złośnik [z komedii] Menandra, „Osobiście brałem całą masę różnych problemów na swoją głowę”. Ale podczas gdy Celtowie pogodnie znosili me nastroje, poczuliby się naturalnie urażeni takim zamożnym i pstrym miastem, gdzie wielu przebywa tancerzy, fletnistów i więcej mimów, niż normalnych obywateli, oraz brak zupełny szacunku dla władz. Rumieniec wstydu wygląda na waszych twarzach tak niemęsko, lecz wszakże tacy dzielni mężczyźni, jak wy, uważają za stosowne rozpoczynać hulanki wraz z jutrzenką, aby spędzać następnie dnie i noce na przyjemnościach, pokazując nie tylko słowami, ale nawet czynem waszą pogardę prawom. W rzeczy samej to tylko działanie tych, którzy sądzą, że władza wyzwala w ludziach strach i obrażają tych, którzy ją posiadają, przyczynia się do deptania praworządności. A wy zaś znaleźliście w tym szczególne upodobanie, jak pokazaliście jasno przy wielu okazjach, szczególnie zaś na rynkach i w teatrach; tłumy całe wrzeszczą i klaszczą, kiedy ludzie na urzędach przechwalają się, chcąc zdobyć popularność na konto sum, które wyłożyli na takie przedsięwzięcia; tacy ludzie są wówczas bardziej popularni i więcej się o nich mówi niż o Ateńczyku Solonie i o jego rozmowie z Krezusem, królem Lidyjczyków. I wszyscy jakże jesteście przystojni! Jakże wysocy i smukli, o gładkiej skórze i bez zarostu. Wszyscy – starzy i młodzi wolicie raczej szczęście Feaków, przedkładacie „strojenie się, wanny z ciepłą wodą i łóżka”.
VIII
„Cóż z tego?” – odpowiadacie – „Czyż naprawdę sądziłeś, że twe gburowate maniery i dzikie i niezdarne zachowanie współgrać by mogły z naszymi?” O! Najbardziej głupi i kłótliwi z ludzi! Tak bezsensowna i żałosna jest ta karłowatość waszych dusz, którą to ludzie niskiego ducha zwą „Powściągliwością” Czy naprawdę któryś z was myślał, że powinnością waszą będzie ukrycie się pod maską wstrzemięźliwości? Mylicie się, bo po pierwsze, nie wiadomo właściwie czym wstrzemięźliwość jest, jako, że słyszymy tylko sam termin, podczas gdy samej wstrzemięźliwości nie sposób zobaczyć. Jeśli zaś jest to rzeczywiście coś, co musicie obecnie praktykować, to wstrzemięźliwości istota tkwi w posłuszeństwie bogom i prawom, w zachowaniu pełnym godności i szacunku dla równych urodzeniem i rangą, wytrzymywaniu i znoszeniu ze zrozumieniem wszelkich nierówności między ludźmi, w uczeniu się i w zrozumieniu myśli, że biedacy nie mogą cierpieć jakiejkolwiek niesprawiedliwości z ręki bogatych, także w osiągnięciu tego, że odrzucicie od siebie wszelkie zmartwienia, z którymi naturalnie każdy się spotyka, nienawiść, zło, obelżywość, następnie w znoszeniu tych rzeczy z całą mocą i godnością, w nieobrażaniu się i w niedawaniu pola swemu gniewowi, lecz w trenowaniu się tak daleko, jak to możliwe w umiarze, i, jeśli te rzeczy rzeczywiście oznaczają „wstrzemięźliwość”, to oznacza to powstrzymywanie się od przyjemności, nawet, jeśli nie są one nadmiernie niewłaściwe, albo godne potępienia, to wszystko. Bo musicie zrozumieć, że człowiek nie może żadną miarą być powściągliwy prywatnie, w ukryciu, podczas gdy publicznie okazuje rozwiązłość i rozkoszuje się widowiskami teatralnymi. Jeśli więc wstrzemięźliwość jest naprawdę tymi wymienionymi rzeczami, to w takim razie sami się rujnujecie i, co więcej, rujnujecie nas, jako, że my nie możemy znosić niewolnictwa [dla pożądliwości], obojętnie, czy będzie to niewola bogom, czy prawom. Bo wolność jest ze wszech miar rzeczą godną najwyższego uznania!
IX
„Cóż to za haniebna poza udawanej pokory! Mówisz, że nie jesteś naszym panem i nie pozwalasz, aby tak na ciebie mówiono, co więcej, przekonałeś wielu z ludu, od dawna już przyzwyczajonych do tego słowa, do nieużywania tej nazwy „rząd”, jako ubliżającej, a teraz sam nas chcesz zmusić do słuchania urzędników i praw! O ileż lepiej dla ciebie byłoby zachować dla siebie nazwę „Pana”3, lecz, zaiste dajesz nam taką „wolność”, ty, który jesteś taki łagodny, w zezwalaniu nam na nazwyanie cię tak, jak chcemy, jesteś zarazem tak gwałtowny, co do rzeczy, które robimy! Następnie zaś rozkazujesz nam też, zmuszając bogatych do umiarkowanego zachowania się w sądach, ponadto powstrzymujesz biednych od zarabiania donosicielstwem. Poza tym, poprzez okazanie swej niechęci scenie, mimom i tancerkom, zrujnowałeś nasze miasto i nic dobrego nas z twej strony nie spotkało, a tylko samo okrucieństwo, które musieliśmy znosić przez siedem długich miesięcy4 tak, że musieliśmy zwrócić się do starców czołgających się wśród mogił, aby modlili się od uwolnienia nas od takiej wielkiej klątwy, lecz sami uwolniliśmy się od niej poprzez naszą dowcipną zuchwałość, wystrzeliwując nasze satyry twymi własnymi strzałami. Jak zatem, „wielki panie”, zamierzasz stawić czoło żądłom perskim, jeśli wszczynasz wojnę przeciw naszej śmieszności?”
X
Chodźcie, ja jestem gotów do świeżej dawki obrażania samego siebie! „Chadzasz, panie, regularnie do świątyń, o kłótliwy zepsuty i całkiem bezwartościowy człowieku! Twoja to sprawa, że tłum cały ciągnie nieprzerwanym strumieniem do świętych okręgów, urządza ci wspaniałe powitania, pozdrawia cię okrzykami i oklaskami w tych okręgach zupełnie tak, jakby byli w teatrze. Dlaczego zatem nie zachowasz się przyzwoicie i nie nagrodzisz ich? Zamiast tego próbujesz być w tych kwestiach mądrzejszy niźli sam pytyjski bóg5, wygłaszasz do tłumu oracje surowo ganiąc tych, którzy wznoszą okrzyki w miejscach kultu. Takimi oto słowami najczęściej ich ganisz: „Prawie nigdy nie pojawiacie się w świątyni, aby oddać cześć bogom, ale aby oddać cześć mi, spieszycie tu całą masą i wypełniacie świątynię wielkim nieporządkiem. I jeszcze zakłócacie spokój obywatelom, który, starymi zwyczajami przyszli tu prosić o błogosławieństwo bogów. Czyż nigdy nikt z was nie słyszał o maksymie Homera „w ciszy do samego siebie”? Albo jak Odyseusz sprawdzał Eurykleję, gdy była dotknięta zdumieniem po jego wielkim sukcesie. „Ciesz się, stara kobieto w swym sercu i powstrzymaj się od gwałtownych krzyków”. I później jeszcze, gdy Homer nie pokazał nam kobiet trojańskich modlących się do Priama, ani do żadnej z jego córek ni synów, ni nawet do samego Hektora (jednak rzeczywiście sam zaznaczył, że mężowie trojańscy mieli w zwyczaju modlić się do Hektora jako do boga), ale w swych poematach nigdy nie ukazał ni kobiet, ni mężów w akcie modlitwy do niego [Hektora], lecz powiedziano tylko Atenie, że wszystkie niewiasty podniosły w górę ręce z głośnym lamentem, co samo w sobie było zwyczajem barbarzyńskim i odpowiednim w dodatku tylko dla kobiet, lecz nigdy nie okazał takiej bezbożności, jaką okazuje wasze zgromadzenie. Wy zaś oklaskujecie ludzi, zamiast bogów, choć powinienem rzec raczej, że oklaskujecie zamiast bogów mnie, ja zaś jestem zwyczajnym człekiem. Sądzę jednak, że i tak najbardziej przystojne byłoby nie wiwatowanie bogom, lecz oddawanie im czci z cichym sercem.
XI
Patrzcie! Oto znowu jestem tutaj zajęty swym zwykłym kleceniem słów. Nie pozwalam sobie nawet na mówienie z nieprzemyślaną nieustraszonością i swobodą, lecz z mą zwykłą niezdarnością zbieram sam na siebie donosy. Takie oto sposoby i takie słowa powinny być adresowane do ludzi, którzy chcą być wolni, zachowując nie tylko szacunek dla rządzących, ale też i dla bogów. Takim ludziom być może okazałbym należny szacunek „jak łagodny ojciec”, nawet będąc takim złośliwcem i niegodziwcem jakim jestem. „Znoś się z nimi w takim razie, gdy oni cię nienawidzą i obrażają w tajemnicy, czy nawet otwarcie, czyś myślał, że ci, którzy oklaskiwali cię w świątyniach tak jednomyślnie robili to szczerze, [...] bezbożników). „Nadszedł Nowy Rok w Syrii i cesarz znowu udał się do przybytku Zeusa Przyjaznego. Następnie nadeszły ogólne igrzyska i cesarz przybył do sanktuarium Fortuny, następnie zaś, po powstrzymaniu się od tego przez okres dnia, w którym zakazane były modły, znowu udał się do świątyni Zeusa Przyjaznego, gdzie zamówił modlitwy za obyczaje naszych przodków. Któż zatem mógłby wytrzymać z Imperatorem, który tak często chadza się modlić, gdy powinien udać się do świątyni raz, najwyżej dwa, i potem odprawiać też normalne święta, przeznaczone dla wszystkich mieszkańców, nie zaś tylko dla tych, których profesją jest wiedza o bogach i którzy mogą brać w owych uroczystościach religijnych udział, ale święta dla wszystkich, którzy tłumnie zjechali do miasta. Ponieważ przyjemności i zachwycających rzeczy jest tutaj całe mnóstwo i cieszyć mogą one bez końca, jak chociażby widok pięknych mężczyzn i chłopców tańczących, jak i też każda liczba czarujących niewiast.”
XII
Gdy biorę to wszystko pod uwagę, zaprawdę powinienem gratulować wam dobrego losu, mimo, że sam również nie narzekam. Być może istnieje gdzieś mój własny bóg, który sprawił, że me upodobania innymi chadzają ścieżkami. Możecie być pewni, iż nie mam żalu do tych ludzi, których sposób życia kłóci się z moim, oraz z mymi życiowymi wyborami. Sam dodać muszę, tak, jak tylko mogę, do tego sarkastycznego opisu skierowanego przeciwko samemu sobie, że szczerze wylewam na swą głowę całe kubły obelżywych oskarżeń. Moją winą jest, że w mym szaleństwie nie dostrzegłem, jaki jest charakter tego miasta od samego początku, choć, a jestem tego pewien, przeczytałem w swoim życiu tyle książek, ile człowiek w moim wieku tylko zdołałby. Znacie oczywiście opowieść o królu, który nadał swe własne imię temu miastu, lub raczej, którego imię otrzymało, po tym, jak skolonizowano te ziemie, a fundatorem miasta był Seleukos – chociaż imię miasto otrzymało od syna Seleuka. Mówi się, że ów syn od nadmiernego luksusu i zbytniej miękkości zakochał się, i to z wzajemnością, aż w końcu zapałał haniebną pożądliwością do swej własnej macochy. I, chociaż chciał bardzo ukryć stan swego ducha, nie był w stanie tego uczynić, aż w końcu, krok po kroku, począł chudnąć w oczach, aż stał się niemal całkowicie przezroczysty, utracił całą siłę, a jego oddech stał się słaby. Lecz co mu dolegało było dla wszystkich, jak sądzę, zagadką, skoro jego choroba nie miała żadnych widocznych przyczyn, czy też raczej, jak mniemam, nie pokazało się, co było jego prawdziwą naturą, choć słabość młodzieńca była oczywista. Aż w końcu pewien lekarz z Samos został wyznaczony do rozwiązania tej trudności, czyli do ustalenia przyczyn choroby królewicza. Tenże medyk, podejrzewał, na podstawie słów Homera, że „zbytnia troska pochłania latorośl” i że w wielu przypadkach nie chodzi o jakąś przypadłość cielesną, ale słabość duchową, która jest przyczyną niszczenia ciała, ponadto widział przecież, że młodzieniec był wielce podatny na miłostki, zważywszy na jego wiek i przyzwyczajenia. Podjął też takie kroki, aby wykryć przyczynę choroby: siadłszy opodal królewicza bacznie obserwował jego oblicze, podczas, gdy wszystkie damy dworu przedefilowały przed jego łożem, nie wyłączając w pierwszym rzędzie samej królowej. Kiedy tylko ta weszła, natychmiast lekarz rozpoznał u młodzieńca rozpoczynające się objawy choroby. Zaczął oddychać jak ktoś, kto zaraz się zakrztusi, albowiem starał się zbytnio uważać na kontrolę swego oddechu, co mu nie wychodziło, ponadto na jego obliczu pojawił się rumieniec. Lekarz położył mu rękę na piersiach i stwierdził, że serce kołatało mu strasznie szybko, próbując wyrwać się z jego piersi. To wszystko miało miejsce, gdy królowa była w pobliżu, lecz gdy jej zbrakło królewicz uspokoił się i znowu powróciła jego poprzednia apatyczność i spokój. Wtedy to Erazystratus już wiedział, co dolega młodemu następcy tronu. Następnie powiedział o tym królowi, a ten, z miłości do syna gotów był oddać synowi swą żonę. Chłopak początkowo odmówił, lecz gdy jego ojciec zmarł niedługo później, tym gwałtowniej dostąpił tego zaszczytu, którego tak honorowo nie przyjął, gdy był mu ofiarowany.
XIII
Teraz więc, jako, że był to sposób zachowania się Antiocha, nie mam prawa, aby gniewać się na jego potomków, gdy ci naśladują założyciela, tego, który dał imię miastu. Gdyż zarówno jak w przypadku roślin, naturalne jest to, że ich właściwości będą takie same w kolejnych pokoleniach, czy też, innymi słowy, kolejne generacje przypominają przodków, zatem i wśród ludzi naturalne jest to, że moralność potomków przypomina moralność przodków. Ja osobiście, dla przykładu, zauważyłem, że Ateńczycy są najbardziej ambitni i honorowi ze wszystkich Greków. I w rzeczy samej zaobserwowałem, że te właściwości istnieją w największym stopniu u wszystkich Greków, zatem mogę o nich powiedzieć, że bardziej niźli inne nacje kochają bogów i są niezwykle gościnni dla obcych. Mam tu na myśli ogólnie wszystkich Greków, lecz wśród nich Ateńczycy przewyższają wszystkich, co mogę poświadczyć jako świadek. I jeśli oni faktycznie przechowują w swych charakterach obraz starożytnej cnoty, logiczne, że te same słowa prawdziwe będą zarówno w stosunku do Syryjczyków, tak samo do Arabów, Celtów, Traków i Panończyków i do tych, którzy mieszkają między Trakami i Panończykami, mam tu na myśli Myzyjczyków żyjących nad brzegami Danube, skąd też i moja rodzina pochodzi, asortyment całkiem gburowaty, prosty, niezgrabny, bez wdzięku i trwający niewzruszenie w swych decyzjach, których jakość jest dowodem strasznego nieokrzesania.
XIV
Dlatego w pierwszym rzędzie proszę o przebaczenie dla samego siebie, z mojej zaś strony i ja wam wybaczam, jako, że wy po prostu naśladujecie obyczaj waszych przodków, ani też nie staram się was urazić, gdy mówię, iż jesteście: „kłamcami i tancerzami, wyuczonymi świetnie tańca w chórze” – przeciwnie – to forma panegiryku, kiedy przypisuję wam naśladownictwo przodków. Wszak i Homer chwalił Autolikusa, kiedy ten mówił, iż prześcignął wszystkich mężów w „złodziejstwie i krzywoprzysięstwie”. Zaś co do mojej niezgrabności, ignorancji, chorego nastroju i braku podatności na wpływy. Mając na względzie swój własny interes, gdy zaś lud błaga mnie, lub próbuje oszukiwać, ja zaś nie chcę ulegać ich krzykom – takie wymówki mi czynione akceptuję z zadowoleniem. Jednakże rozstrzygnięcie, czy wasze, czy też moje drogi życia są lepsze i czystsze, jest, być może, jasne bogom, ale między ludźmi nie znajdziecie takiego, kto byłby dobrym sędzią w tej sprawie. Taka jest bowiem wielka w człowieku miłość własnej osoby, że nigdy byśmy im nie uwierzyli, jako, że każdy z nas naturalnie aprobuje swój sposób bycia i pogardza sposobem życia innych. Według mnie – ci, którzy akceptują cele innych ludzi, chociaż są przeciwne jego celom, są zaprawdę najroztropniejszymi z ludzi.
XV
Teraz jednak przechodzę do rozważenia kwestii, że popełniłem i inne jeszcze straszne grzechy. A to, że wszedłem do waszego wolnego miasta, które przecież nie toleruje rozczochranych włosów, wszedłem nieogolony, z długą brodą, jak ktoś, kogo nie stać na fryzjera. Jedni pomyśleć mogli, iż widzą jakiegoś Smicrinesa, albo Thrasyleona, starego złośliwca, czy szalonego wojaka, gdy przecie poprzez upiększenie się mógłbym wkroczyć do miasta jak jakiś kwitnący młodzian i zmieniony w młodzieniaszka, jeśli nie w latach, to chociaż w zachowaniu i zniewieściałości mych cech! „Nie wiesz” – odpowiadacie – „jak obcować z ludźmi i nie aprobujesz maksymy Theognisa, gdyż nie naśladujesz polipa, który przybiera barwę skały, do której jest przytwierdzony. Ty raczej zachowujesz się w stosunku do ludzi z przysłowiową mykeńską gburowatością, ignorancją i głupotą. Czy nie jesteś świadom, że my tutaj daleko różnimy się od Celtów, Traków czy Ilirów? Czyż nie widzisz, jaka u nas mnogość sklepów w mieście? Ale ty jesteś znienawidzony przez sklepikarzy, bo nie pozwalasz im swobodnie dyktować cen zwykłym ludziom i przyjezdnym. Sklepikarze narzekają na większe czynsze dzierżawne u właścicieli posesji, ale i tych uczyniłeś swymi wrogami przez zmuszenie ich do tego co według ciebie jest słuszne. Znów ci z kolei, którzy mają w mieście swe biura i posesje – ci cierpią zarówno jeden, jak i drugi rodzaj kary – zarówno jako właściciele posesji i sklepikarze, zatem oczywiste jest, iż oni są teraz krzywdzeni na dwa sposoby, odkąd zostali ograbieni z dochodów płynących z obu źródeł. Następnie wywołałeś niezadowolenie u całej społeczności syryjskiej ponieważ nie mogą się upić i tańczyć cordaxa. Ty, jednakże myślisz, że karmisz ich wystarczająco, jeśli dostarczasz im aż nadto samego tylko zboża. Kolejna czarująca rzecz dotycząca twego postępowania, że ty nawet nie troszczysz się o to, że miasto powinno mieć poławiaczy małż. Co więcej, kiedy ktoś skarżył się pewnego dnia, że w sklepach brakuje tak małży, jak i drobiu, złośliwie się zaśmiałeś i odrzekłeś, że dobrze prowadzące się miasto potrzebuje chleba, wina i oliwy z oliwek, zaś mięsa tylko wówczas, gdy zaczyna obrastać w luksusy. Dodałeś też, że samo mówienie o rybach i drobiu jest skrajnym luksusem i rozrzutnością, tak jak było to poza zasięgiem obydwu stron w Itace i każdy, którego nie cieszyła dieta z wieprzowiny i baraniny byłby wielce rad mogąc przerzucić się na warzywa. Musiałeś chyba sobie myśleć, że te przepisy układasz dla Traków, swoich obywateli – ziomków, albo dla dzikich ludów Galii, którzy – tym gorzej dla nas! – nauczyli cię, abyś miał „serce z klonu, serce z dębu”, lecz mimo to nie tak jak „ten, który walczył pod Maratonem”, lecz raczej jakby połowa ciebie była Acharneńczykiem, zaś całość nieprzyjemną osobą i niewdzięcznym facetem. Czyż nie byłoby zaiste lepiej, gdyby sklepy pachniały mirrą, gdy się do nich udajesz i gdyby w ślad za tobą podążały grupy przystojnych chłopców, na których mieszkańcy mogliby zatrzymywać swój wzrok i chóry kobiet, takich jak te, które codziennie wystawiają swe wdzięki w naszym mieście?”
XVI
Nie. Mój charakter nie zezwala mi na patrzenie się na rozpustę, i rozglądanie się we wszystkich kierunkach, w których w waszym mniemaniu mógłbym znaleźć jakieś piękno, oczywiście myślicie o pięknie ciała, nie zaś duszy. W waszej ocenie prawdziwe piękno duszy zawiera się w rozpuście życia. Ja jednakże zostałem nauczony przez mego nauczyciela, aby patrzeć w ziemię, zarówno gdy chodziłem do szkoły, jak i do teatru. I nigdy nie widziałem nic z takiego dopóki, dopóty zaś nie miałem więcej włosów na mej brodzie niż głowie. I nawet gdy byłem już w tym wieku, nigdy nie stało się to z mojego upodobania ani też życzenia, lecz trzy, czy cztery razy, musicie wiedzieć, namiestnik, będący moim powinowatym i bliskim krewnym „robiąc przysługę Patroklowi” nakazał mi branie udziału w takich zbytkach, to jednak miało miejsce jeszcze wówczas, gdy byłem osobą prywatną. Dlatego to wybaczcie mi. Muszę oskarżyć tutaj zamiast siebie tego, kogo wy jeszcze słuszniej powinniście nie znosić. Mam na myśli tego skąpca mego wychowawcę, który to nękał mnie nawet tym, iż uczył mnie chodzenia jedną prostą drogą. To on jest teraz odpowiedzialny za moje z wami spory. To on był tym, który wyrył w to wszystko w mej duszy, jakby wyrzeźbił w niej, czego ja wówczas wcale nie pragnąłem, jednak on był niezwykle gorliwy w zaszczepianiu mi tych rzeczy, i w okazywaniu czarujących charakterów; i tak gburowatość nazywał godnością, brak smaku wstrzemięźliwością, zaś nieustępliwość dla czyichś zachcianek i osiągnięcie w ten sposób szczęścia nazywał męskością. Zapewniam was, na Zeusa i Muzy! Gdy byłem jeszcze zwykłym chłopcem, mój opiekun zwykł był do mnie mawiać: „Nigdy nie pozwól, aby tłumy twych towarzyszy tłoczących się do teatrów poprowadziły cię do błędów prowadzących do znajdywania przyjemności w takich spektaklach jak te, które mają tam miejsce. Masz zamiłowanie do wyścigów? Jest to w Homerze doskonale objaśnione – bierz książkę i ucz się. Słyszysz jak oni rozmawiają o tańczących w pantomimach? Zostaw ich w spokoju. Już u Fenicjan młodzieńcy tańczą w bardziej męskich strojach! Jako cytrzystę masz Phemiusa, jako pieśniarza Demodocusa. Ponadto u Homera jest więcej zachwycających rzeczy do słuchania niż moglibyśmy zobaczyć.7 Nawet ja jeszcze widziałem młody pęd drzewa palmowego rozkwitającego w pobliżu ołtarza Apollina na Delos i uszanowałem lesistą wyspę Kalipso i jaskinie Circe8 i ogrody Alcinousa i możesz być pewien, że nigdy nie widziałem nic bardziej zachwycającego”.
XVII
A teraz chcecie jeszcze, abym powiedział wam imię tego mego opiekuna i jego narodowość? Był on barbarzyńcą, przez bogów i boginie, z urodzenia był Scytą, zaś imię jego było takie same jak imię tego, który namówił Kserksesa do najazdu na Grecję. Co więcej był on eunuchem, to słowo jeszcze dwadzieścia miesięcy temu było powszechnie słyszane i akceptowane, teraz jednak stanowi synonim obrazy i obelżywości. Został on sprowadzony przez mego dziadka, w tym celu, aby nauczył mą matkę znajomości dzieł Homera i Hezjoda. A odkąd ona, po daniu życia i urodzeniu mnie – jej jedynego dziecka, umarła w kilka miesięcy później, skorzystał z okazji i zabrał mnie daleko chroniąc mnie od tych nieszczęść, które miały nadejść. Po skończeniu siódmego roku życia zostałem mu oddany pod opiekę. Od tamtego czasu wygrał mnie dla swoich planów i stylu życia i posyłał mnie do szkoły jedną prostą drogą i uważał, aby nikt nie doprowadził mnie do zboczenia z wyznaczonej drogi. To on więc był przyczyną waszej nienawiści do mojej osoby. Jednakże, jeśli wyrazicie zgodę zakończmy ten spór między nim, wami, a mną. Jako, że on ani wiedział, że ja was tutaj odwiedzę, ani nie przewidział, że, nawet jeśli już tu przybędę, to jako władca i że takie brzemię bogowie włożą na me barki, co, wierzcie mi, nie stało się bez usilnego namawiania i usilnego odmawiania z mej strony. Jako, że bogowie mieli wolę, aby mi władzę ofiarować, ja zaś miałem dużo uporu, aby ją odrzucać, chociaż powinno dziać się wszystko z wolą bogów. Aczkolwiek, gdyby mój wychowawca przewidział dla mnie taki los, byłby szkolił mnie i ćwiczył z dużo większym zapałem aż do końca, a wtedy mógłbym być może wydać się miły waszym oczom.
XVIII
„Cóż wobec tego” – zapytacie – czy jest niemożliwe nawet teraz odłożenie na bok mego charakteru i żałowanie mego gburowatego nastroju, który zaszczepiono mi dawniej? Cóż, jak mówi przysłowie – przyzwyczajenie drugą naturą. Z naturą zaś niezwykle trudno walczyć, a i strząsnąć z siebie przyzwyczajenia trzydziestu lat jest niezwykle trudno, zwłaszcza, że zostały zaszczepione z takim bolesnym mozołem, ja zaś mam już więcej niźli trzydziestkę na karku. „Dobrze, dobrze” – odpowiecie – „ale co z tobą się dzieje, że chcesz nawet podejmować decyzje odnośnie przypadków spisywania wzajemnych umów? Z pewnością twój wychowawca tego cię nie nauczył, skoro nawet nie wiedział tego, czy kiedyś staniesz u steru rządów”. Cóż, to był zaprawdę taki straszliwy człek, że i to mi wpoił i dobrze byście zrobili, gdybyście pomogli mi zelżyć tego człeka, jako, że on jest najbardziej odpowiedzialny za mój sposób bycia, aczkolwiek i on, musicie to wiedzieć, został zwiedziony uprzednio przez innych. Te ich imiona z pewnością słyszycie dość często, kiedy są ośmieszane w komediach – mam tu na myśli Platona i Sokratesa, Arystotelesa i Teofrasta. Ten starzec w swym szaleństwie został pierwej przekonany przez nich, następnie zaś zaraził i mnie, kiedy byłem jeszcze mały i rozmiłowany w literaturze i przekonał mnie, że jeśli będę wiernie naśladował tych słynnych mężów we wszystkich rzeczach, stanę się lepszy, nie w sensie „lepszy od innych ludzi”, bo nie chodzi tu o współzawodnictwo, lecz lepszy od tego, kim byłem wcześniej. Zgodnie z tym, odkąd już nie miałem wyboru, poszedłem posłusznie za jego nauką i obecnie nie jestem już w stanie się zmienić, chociaż rzeczywiście nieraz bym i chciał i zarzucam sam sobie, że zbyt wielu dałem odejść bezkarnie – bez kary za przewinienia, które popełnili. Ale wówczas brzmią mi w uszach słowa Platona: „Ci, którzy sami zła nie czynią są ludźmi honoru, lecz ci, którzy sami nie pozwalają, aby niegodziwi zło czynili, są ludźmi honoru w dwójnasób, bo gdy pierwszy odpowiedzialny jest tylko za siebie, to drugi odpowiada jeszcze i za wielu innych oprócz siebie, gdy składa doniesienia urzędnikom o przestępstwach innych. I, o ile on sam może, w miarę możliwości pomaga urzędnikom w ukaraniu czyniących zło, sam staje się wielki i potężny w mieście, i niech mi będzie wolno ogłosić go zwycięzcą głównej nagrody za męstwo. I my sami winniśmy wypowiadać pochwały z szacunkiem dla umiarkowania i mądrości i wielu innych dobrych cech, jakie ten człek posiada, które są takie, że ów mąż nie tylko, że posiada je sam dla siebie, ale i jeszcze udziela tych cnót innym”.
XIX
Tych rzeczy on nauczył mnie, kiedy myślał, że będę osobą prywatną. Nie przewidział bowiem z pewnością, że Zeus przydzieli mi tak wiele w życiu, w którym teraz bóg mnie umieścił. Lecz, jako że wstyd by mi było, gdybym jako władca miał mniej cnoty, niż jako zwykły obywatel, dałem wam nieświadomie przykład mej własnej gburowatości, chociaż nie było takiej potrzeby. I inne jeszcze prawo Platona, jak myślę, uczyniło mnie nienawistnym w waszych oczach. Mam tu na myśli te prawo, które mówi, że ci, którzy rządzą, a także i starcy powinni ćwiczyć się w szacunku dla innych i w samo opanowaniu z zamiarem dania przykładu dla mas, które obserwując to, sami właściwie poprowadzą swe życie. Teraz zaś, kiedy ja sam, lub raczej w towarzystwie kilku zaledwie jeszcze, kroczę tą ścieżką, przyniosło to zgoła zupełnie inne wyniki i przyczyniło się do zarzutów przeciwko mnie. Ponieważ jest nas tu zaledwie siedmiu w waszym mieście – obcych i przybyszów. Chociaż, tak naprawdę jeden z nas jest waszym współobywatelem i współziomkiem, człowiekiem drogim i mnie i Hermesowi, doskonałym w prowadzeniu dysput.9 I nie mamy tutaj z nikim interesów, ani nie chadzamy drogami innymi, niż te, które prowadzą do świątyń bogów i rzadko, i to nie wszyscy z nas, chadzamy do teatrów, odkąd to przystąpiliśmy do wyznawania najhaniebniejszego sposobu bycia i dążymy do najmniej popularnego w życiu celu i samego życia kresu. Mądrzy Grecy z pewnością zezwolą mi na powiedzenie tutaj kilku powiedzonek, powszechnych między wami, jako, że nie znam innych sposobów ukazania wam, wokół czego krążą me myśli. Stanęliśmy zatem w połowie drogi, tak wysoce cenimy sobie sposobność rozjątrzenia sporu z wami i dania wam okazji do znielubienia nas, podczas, gdy powinniśmy byli raczej próbować podlizywać się wam i schlebiać. „Taki – to – a – taki uciskał tego – to – a –tego”. Głupcy! Jaki jest w donosicielstwie wasz interes?! Kiedy było w waszej mocy, by wygrać jego dobrą wolę, poprzez zostanie towarzyszem w jego „złym postępowaniu”, najpierw pozwoliliście rozejść się zyskom, poza tym doprowadziliście do nienawiści. I kiedy to czyniliście wydawało się wam, że czynicie dobrze i dbacie o własne sprawy. Ale powinniście pomyśleć, iż gdy ludzie są krzywdzeni, nie każdy od razu oskarża urzędników, ale ludzi, którzy go skrzywdzili, lecz człowiek, który pragnie czynienia zła i przeszkodzono mu w tym, nie oskarży swej potencjalnej ofiary, lecz zwróci swą skargę przeciw urzędnikom.
XX
„To kiedy było w twej mocy z pomocą rozsądnych wniosków mogłeś powstrzymać się od zmuszania nas do robienia rzeczy słusznych, kiedy mogłeś pozwolić każdemu, aby robił cokolwiek tylko ma ochotę i możliwości zrobić” – ponieważ charakter tego miasta jest z pewnością takowy – nadmiernie niezależny – czy wy, w takim razie – mówię – nie jesteście w stanie zrozumieć i dojść do tego, że obywatele powinni być mądrze rządzeni?
– „Czyż nigdy nie zauważyłeś, jak wielką dumę i niezależność mają obywatele naszego miasta – nawet na samych dołach pomiędzy osłami i wielbłądami. Ludzie, którzy je wynajmują, nawet te podłe zwierzęta prowadzą poprzez portyki, jakby były pannami młodymi. Wszak niezadaszone aleje i szerokie promenady zostały zbudowane nie dla użytku jucznych osłów, ale przede wszystkim na pokaz i jako dowód naszej szczodrej ręki, lecz w swej niezależności osły preferują portyki i nikt ich od nich nie trzyma z dala, ni nie wypędza, chociaż może powinny być stamtąd dla strachu pędzone, tak niezależne jest nasze miasto! A ty w dodatku myślisz sobie, że nawet młodzieńcy powinni siedzieć cicho i, o ile to w ogóle możliwe, powinni myśleć, to, co tobie jest miłe i za każdą cenę mówić, to, co przyjemnie ci słuchać. Ale to jest właśnie ich niezależność, że lubują się w ucztach, że zawsze wyglądają przystojnie, zaś w czasie igrzysk ucztują więcej jeszcze, niźli zazwyczaj”.
XXI
Dawno temu mieszkańcy Tarentu musieli zapłacić karę Rzymianom za takie dowcipkowanie, ponieważ, pijani podczas Dionizjów, obrazili rzymskich posłów. Lecz wy jesteście, z całym szacunkiem, bardziej szczęśliwi niż Tarentyjczycy, gdyż wy pozwalacie sobie i folgujecie przez cały rok, nie zaś jedynie przez parę dni i zamiast obcych ambasadorów obrażacie swego własnego Suwerena! Tak – zarówno gęsty zarost na jego podbródku, jak i godła bite na jego monetach. Doskonała robota, o mądrzy obywatele! Zarówno ci, którzy urządzają sobie takie zbytki, jak i ci, którzy napędzają błazeństwa i chcą za nie płacić. Oczywiste jest bowiem, że pokazywanie ich i puszczanie w obieg [tych żartów] sprawia przyjemność twórcy, podczas gdy cała reszta znajduje przyjemność w słuchaniu i oglądaniu dowcipów tego rodzaju. Podzielam wraz z wami przyjemności płynące z takiej jedności – dobrze wychodzi wam jedność w tego typu sprawach. Nie jest bowiem sprawą ani dodającą godności, ani też godną pozazdroszczenia karanie i upominanie rozpusty i rozpasania młodości. Każdy bowiem, ograbiając ludzi z mocy robienia wszystkiego podług własnej woli i mówienia podług własnej myśli, ograniczyłby pierwszą zasadę wolności. Dlatego, odkąd wiadomo jest, że ludność powinna być z wszelkim szacunkiem niezależna, postąpiliście słusznie, w pierwszym rzędzie pozwalając kobietom, aby same sobą rozporządzały, co uczyniliście jednak licząc na zysk, gdyż przez tę ich niezależność stały się rozwiązłe aż do przesady; po drugie, kiedy powierzyliście im rodzenie dzieci, ze strachu, aby nie doświadczyły w przyszłości cięższej władzy, co według was zamieniłoby je w niewolników, nie pozwoliliście nauczyć ich, gdy byli młodzi szacunku dla starszych, gdyż baliście się, aby pod wpływem tego „złego nawyku”, nie okazywali później zbytniego szacunku urzędnikom i aby nie stali się dobrze utemperowani i wychowani, więc zanim ich tego nauczono, zepsuliście młodzież zupełnie. Jaki tedy kobiety mają wpływ na swe dzieci? Uczą je, aby czciły te same rzeczy, które i one czczą, dostarczając sobie przyjemności, co jest, jak wam się wydaje czymś najbardziej błogosławionym i honorowym, nie tylko w rzeczywistości u ludzi, ale i u zwierzyny. To z tego powodu, jak sadzę, jesteście tak wielce szczęśliwi, gdyż odrzuciliście wszelkie formy zniewolenia, w pierwszym rzędzie zniewolenie przez bogów, po drugie zniewolenie przez ustanowione prawa, po trzecie wreszcie mnie samego odrzuciliście, wszak to ja stoję na straży praw. Byłbym zaiste prawdziwym dziwakiem, jeśli, gdy bogowie znoszą jakoś to miasto będące tak wybujałe i niezależne i nie karzą go należycie, był zagniewany i dotknięty. Ponieważ jestem też pewien, że bogowie podzielają wraz ze mną oburzenie z powodu tego braku szacunku, który został mi okazany w tym mieście.
XXI
„J” [Ξ], mówią obywatele, nigdy nie skrzywdził naszego miasta, ani też nie uczynił tego nigdy „Kappa” [K]. Znaczenie tej zagadki, którą wymyśliła wasza mądrość była trudna do zrozumienia, ale teraz otrzymałem informatorów z waszego miasta, którzy wytłumaczyli mi, że to są pierwsze litery imion, które reprezentować mają Chrystusa, jakoby ulubieńca Konstantyna. Musicie mnie jednak znosić, podczas gdy ja mówię otwarcie i szczerze. W jednej rzeczy Konstantyn skrzywdził was, gdy ustanowił mnie Cezarem, zamiast zabić. Co do reszty, to może chcielibyście, żeby bogowie, wraz z wszystkimi obywatelami Rzymu doświadczyli i was chciwością wielu takich Konstantynów, czy też powinienem raczej powiedzieć chciwością wielu jego przyjaciół. Ponieważ ten człowiek był moim krewnym bardzo mi drogim, ale po tym, jak uczynił ze mnie swego nieprzyjaciela, zamiast wybrania przyjaźni, bogowie z najwyższą życzliwością rozsądzili nasze zarzuty w stosunku do siebie, ja osobiście dowiodłem, że byłem mu bardziej lojalnym przyjacielem, niż on tego ode mnie oczekiwał, zanim stałem się mu wrogiem. Dlaczego zatem uważacie, że drażnicie mnie wysławianiem jego imienia, podczas, gdy naprawdę złości mnie hańbienie jego czci! Ale co do Chrystusa, którego kochacie i przyjęliście go na patrona waszego miasta zamiast Zeusa i Dafne i Kalliope, którzy objawili wasze sprytne zamiary. Czcigodni obywatele Emessy, którzy tak długo modlili się do Chrystusa z wielką chęcią podłożyli ogień pod grobowce Galilejczyków. Ale których obywateli Emessy kiedykolwiek uraziłem? Tym niemniej jednak uraziłem wielu z was, mogę właściwie powiedzieć, że wszystkich niemalże, senat, zamożnych obywateli, cały lud. Inni z kolei, którzy są bezbożnikami, nienawidzą mnie najbardziej chyba, czy też raczej wszyscy nienawidzą mnie jednako, gdyż widzą, że obstaję przy tradycyjnych obrządkach świętych, których przestrzegali nasi ojcowie, bogacze nienawidzą mnie, gdyż nie pozwoliłem sprzedawać wszystkich towarów za maksymalną cenę, lecz wszyscy razem nienawidzicie mnie najbardziej z powodu tancerzy i teatru, nie dlatego, żebym pozbawiał kogoś tych przyjemności, ale dla tego, że mnie samego mało one obchodzą – tyle co rechotanie żab w stawie. Czyż zatem nie jest naturalne, że oskarżam sam siebie, skoro dostarczyłem wam wiele słusznych powodów, aby mnie nienawidzić? XXII Rzymianin Katon, czy on nosił brodę, tego jednakże nie wiem, ale zasługuje na pochwałę w porównaniu z każdym, kogo rozpiera duma z powodu swego umiaru i szlachetności duszy i przede wszystkim odwagi, zatem on, jak mówię, odwiedził raz to ludne, bogate i luksusowe miasto i kiedy ujrzał młodzieńców już na przedmieściach zbliżających się w całej okazałości, a z nimi też i urzędników miejskich, ciągnących jakby na defiladę wojskową; pomyślał sobie, że wasi przodkowie przygotowali to wszystko, aby go uczcić. Toteż szybko zeskoczył z wierzchowca i podszedł do nich, czując jednocześnie zakłopotanie, że jego przyjaciele, którzy uprzedzili Antiocheńczyków, że zbliża się Katon, spowodowali, iż ci wylegli mu na spotkanie. I kiedy on będąc w tym położeniu odczuwał zawstydzenie i nawet rumienił się, gimnazjarcha podbiegł do niego i wykrzyknął: „Przybyszu, gdzie jest Demetriusz?”. Ów Demetriusz był wyzwoleńcem z Pompejów, który doszedł do wielkiej fortuny, a jeśli chcecie wiedzieć, ile miał pieniędzy, ponieważ przypuszczam, że z tego, co wam opowiadam, najbardziej interesuje was właśnie to, powiem wam zamiast tego, kto opowiedział tę historię. Damophilus z Bitynii pisywał utwory w tym stylu, dzięki temu, że z rozmaitych książek wybierał wiele anegdot i kompilował opowieści, które wielce zachwycały każdego, kto lubuje się w plotkach, starego, czy młodego. Ponieważ starość ożywia się zazwyczaj w plotkach miłosnych, które to miłostki są naturalne młodzieży i dlatego sądzę, że i starzy i młodzi jednako lubują się w plotkach.
XXIII
Ale wróćmy już do naszego Katona. Czy chcecie, abym powiedział wam, jak pozdrowił on tego waszego gimnazjarchę? Tylko nie myślcie sobie, że chcę w ten sposób zniesławić wasze miasto, ponieważ ta historia nie jest mego autorstwa. Jeśli nawet jakaś pogłoska dotarła i do waszych uszu, o człowieku z Cheronei, należącym do tej bezwartościowej klasy ludzi, którzy przez szubrawców zwani są filozofami, ja sam nigdy nie osiągnąłem tego, chociaż w swej ignorancji uważałem się zawsze za członka filozoficznej braci i mniemałem mieć w tym swój udział – cóż więc – jak powiedziałem, Katon nie odpowiedział w słowach, lecz tylko zapłakał głośno, jak człowiek dotknięty szaleństwem i pozbawiony zmysłów, po czym powiedział jeno: „Niestety nieszczęsne to miasto”! Po czym odjechał.
XXIV
Dlatego teraz nie dziwcie się, że czuję w stosunku do was to, co czuję, jako, że jestem jeszcze dużo bardziej niecywilizowanym człekiem niźli on, bardziej dzikim, zawziętym, w takim stosunku, w jakim Celtowie są bardziej niż Rzymianie. Urodził się [Katon] w Rzymie i żył pośród rzymskich obywateli aż do starości. Ale co do mnie, to musiałem obcować z Celtami, Germanami i w lasach Hercyńskich dopóki nie zostałem uznany za dorosłego człeka, do tego momentu spędziłem tam mnóstwo czasu, jak jakiś łowca współpracujący i zarazem miotający się między dzikimi bestiami. Tam zaś spotkałem się z ludźmi o charakterze nie nawykłym do pochlebstw i zalecania się władzy, lecz do zachowania pełnego prostoty i szczerości w stosunku do wszystkich ludzi bez wyjątku. Następnie po moim takim wychowaniu, jakie odebrałem w dzieciństwie, moje drogi, jako młodzieńca, zabrały mnie poprzez dyskusje z Platonem i Arystotelesem, którzy nie są zupełnie odpowiedni do czytywania we wspólnotach, w których myśli się, że stan ich konta i luksus czynią człowieka najszczęśliwszym. Następnie musiałem ciężko pracować pomiędzy najbardziej wojowniczymi i mężnymi ze wszystkich narodów, gdzie mężowie słyszą o Afrodycie, bogini małżeństwa, tylko po to, aby posiąść żonę i mieć potomstwo, zaś o Dionizosie Gaszącym Pragnienie, tylko tyle [słyszą] ile potrzeba, by wypić tyle wina, ile każdy można w jednym łyku. A do ich teatrów nie ma dostępu żadna rozpusta, ni zuchwalstwo, ani też żaden mąż nie tańczy cordaxa na scenie.
XXV
Historia opowiada o pewnym mężu z Kapadocji, skazanym na wygnanie do tego miejsca, o człowieku, który mieszkał w waszym mieście w domu złotnika – wiecie oczywiście doskonale o kim mówię – i nauczył się tutaj, że nie powinien utrzymywać kontaktów z kobietami, miast tego zwrócić uwagę na młodzieńców. I po życiu i cierpieniu, nie wiem doprawdy czego, udał się do króla tamtego kraju, wszczął z nim rozmowę, aby opowiedzieć mu o waszych zwyczajach, liczbie tancerzy i innych tego typu wspaniałościach i w końcu, kiedy tenże potrzebował cotylisty, znacie ten wyraz i rzecz, która się z nim wiąże także, zaprosił go także stąd, z powodu jego umiłowania dla prostego stylu życia, ale odkąd został raz zaproszony do pałacu, kiedy tancerze rozpoczęli swe tańce w teatrze, Celtowie opuścili przedstawienie, uważając tancerzy za ludzi dotkniętych jakąś fałszywą egzaltacją. A i teatr wydawał się ludziom w tym kraju wysoce śmieszny, tak jak z resztą wydaje się on śmieszny i mnie, ale podczas gdy u Celtów było kilku ośmieszających wielu, to ja tutaj znoszę wraz z kilku mymi towarzyszami rzeczy ośmieszające nas wszystkich.
XXVI
To jest fakt, z powodu którego nie czuję się obrażony. Lecz rzeczywiście, byłoby niedorzecznością dla mnie, gdybym nie zrobił najlepszego użytku z obecnego stanu rzeczy, po tym, jak tak wspaniale żyło mi się między Celtami. Ponieważ oni kochali mnie tak bardzo, ze względu na podobieństwo naszych poglądów, że nie tylko wzięliby sprawy w swoje ręce w mojej obronie, gdyby zachodziła taka konieczność, ale też dali mi wielkie sumy pieniężne, a gdy chciałem odmówić i nie przyjąć ich daru, niemal zmusili mnie do tego i we wszystkich mych działaniach są gotowi podporządkować się mej woli. A co jest najbardziej zachwycające ze wszystkiego to fakt, że wielki rozgłos towarzyszył mi stamtąd aż do tego miasta i wszyscy mężowie proklamowali mnie dzielnym, mądrym i sprawiedliwym, nie tylko strasznym w spotkaniu wojennym, ale także zręcznym w obracaniu pokoju na swą korzyść, przystępnym i łagodnie nastrojonym. A wy wysłaliście im wiadomości, że przeze mnie świat wywrócony został do góry nogami, podczas gdy ja nie mam świadomości wywracania do góry nogami czegokolwiek, dobrowolnie, czy niedobrowolnie, po drugie, że powinienem skręcać sznury z własnej brody i że jestem nieprzyjacielem „J” (Ξ) i „Kappa” (K). Ponadto kłamliwie oskarżyliście mieszkańców sąsiednich miast, które są uświęcone i są dobrymi sługami bóstw, tak jak i ja, o produkcję tych satyr przeciwko mnie, podczas gdy ja wiem dobrze, że te miasta kochają mnie bardziej niźli swych własnych synów, gdyż oni od razu przywrócili z powrotem wszystkie świątynie bogów i zburzyli grobowce bezbożnego, na znak, który dałem im dzień wcześniej i tak byli tym podekscytowani i wychwalali mnie w swych sercach, że zaatakowali miejsca kultu bezbożnego z większą gwałtownością, niż mógłbym sobie tego życzyć.
XXVII
A teraz rozważcie swe własne zachowanie. Wielu z was poprzewracało ołtarze bogów, dopiero co wzniesione i z wielkim trudem moje pobłażliwe usposobienie przywróciło wśród was porządek. A kiedy zaś odesłałem ciało z Dafne, niektórzy z was, w pokucie za wasze zachowanie względem bogów, przekazało świątynię w Dafne tym, którzy zostali skrzywdzeni z powodu relikwii ciała, które tam było złożone, ale reszta z was, nie wiem, czy przypadkiem, czy też celowo, podłożyła pod świątynię ogień, który przyjezdnych przejął taką zgrozą, ale przyniósł zadowolenie rzeszom waszych obywateli. Fakt ten został ponadto zignorowany i do dzisiaj jest ignorowany przez wasz Senat. Teraz zaś, w mej opinii, nawet przed tym pożarem bóg opuścił świątynię, gdyż gdy wszedłem tam po raz pierwszy, święty wizerunek boga dał mi tego znak. Wołam wielkiego Heliosa, by zaopatrzył mnie w świadectwo tego, przed wszystkimi niedowiarkami. A teraz zamierzam przypomnieć wam jeszcze jeden powód waszej do mnie nienawiści, aby też sam siebie obrazić – rzecz, która zwykle wychodzi mi całkiem dobrze – by zarówno oskarżyć się, jak i samego siebie winić co do powodów tej nienawiści.
XXVIII
W dziesiątym miesiącu, według waszej rachuby – Loos, tak zdaje się go nazywacie, odbywa się święto, ustanowione przez waszych ojców, na cześć tego boga i było waszym obowiązkiem by gorliwie uczestniczyć w odwiedzinach w Dafne. Stosownie do tego, spieszyłem tam ze świątyni Zeusa Kasyjskiego, myśląc, że w przybytku w Dafne, czy gdziekolwiek, będę mógł cieszyć wzrok widokiem waszego bogactwa i ducha publicznego. I już widziałem w myślach, jakaż to będzie procesja, jak oglądałbym ją w wizjach, zwierzęta ofiarne, libacje, chóry na cześć bóstwa, kadzidła i młodzież waszego miasta otaczająca ołtarz, ich dusze ozdabiające z całą świętością przybytek, a ich samych odzianych w biel i we wspaniałą, odświętną odzież. Lecz gdy tylko wszedłem do świątyni nie ujrzałem ni kadzidła, nawet jednego ciasta ofiarnego, ni też żadnego ofiarnego zwierzęcia. W tym momencie zdziwiłem się niepomiernie i pomyślałem, żem jeszcze na zewnątrz sanktuarium i świętego okręgu, że czekacie tylko na znak ode mnie, czyniąc mi ten zaszczyt, jako że jestem wszak pontifex maximus. Lecz kiedym począł wypytywać, jakie ofiary miasto przeznaczyło aby odprawić doroczne święto na cześć boga, kapłan odrzekł mi: „Ja sam przyniosłem z mego własnego domu gęś, aby ofiarować ją bogu, ale miasto już nie ofiarowuje nic i nie czyni żadnych przygotowań”.
XXIX
Z tego powodu jak widać mając talent do zyskiwania sobie wrogów, wygłosiłem w senacie bardzo niewłaściwą mowę, którą może właściwie by było teraz zacytować: „To zaiste straszna rzecz” – powiedziałem – „To tak ważne miasto dba o bogów mniej, niż jakaś wieś na granicy Pontu. Wasze miasto posiada dziesięć tysięcy parceli prywatnej ziemi, a jednak, gdy nadchodzi doroczne święto na cześć boga, którego wszak czcili ojcowie miasta, święto obchodzone po raz pierwszy, odkąd bogowie rozwiali tę chmurę ateizmu, miasto nie dostarczyło dla swej własnej korzyści nawet jednego ptaszka, chociaż powinno, o ile to możliwe poświęcić wołu z każdej dzielnicy [tribus], a jeśli byłoby to za trudne, przynajmniej całe miasto powinno za wszelką cenę zaofiarować bogu choć jednego byka, dla swej własnej korzyści. Jeszcze każdy z was z radością wydaje pieniądze na obiady i bankiety i wiem bardzo dobrze, że wielu z was trwoni znaczne sumy pieniędzy podczas świąt majowych. Niemniej jednak, w waszej własnej sprawie i w sprawie dobrobytu tego miasta, żaden z obywateli nie ofiaruje ni prywatnej ofiary, ani też miasto nie ofiaruje ofiary publicznej, tylko jeden jedyny kapłan. Powinien on, aby było godnie i sprawiedliwie, pójść do domu niosąc ze sobą mnóstwo porcji zwierzyny, ofiarowanej przez was bogu. Obowiązek nadany przez bogów kapłanowi jest taki, aby czynić im honory, zaszczycając swym szlachetnym charakterem i praktyką osobistego męstwa, ale też ma być należnie wynagradzany za swe usługi, a miastu wypada, tak myślę, ofiarować ofiary tak publiczne, jak i prywatne. Ale dzieje się tak, że każdy z was zezwala swym żonom wynieść sobie wszystko z domu do Galilejczyków i kiedy wasze żony karmią biedaków na wasz koszt, wzbudzają w nich wielki podziw dla bezbożników wśród tych, którzy są w takich datków potrzebie, i taka jest, jak myślę, większa część waszej ludności; podczas gdy wy, w waszym mniemaniu nie robicie niczego niewłaściwego, kiedy w pierwszej kolejności nie dbacie o bogów i żaden z będących w potrzebie nie idzie nawet w pobliże świątyń – bo niczego tam nie znajdzie, myślę, co zaspokoiłoby jego głód, a jeszcze i to, że każdy z was wyprawiając urodziny przygotowuje śniadanie i obiad bez żadnej wstrzemięźliwości i prosi swych przyjaciół do suto zastawionego stołu, podczas gdy w czasie dorocznego święta nikt nie dostarczył nawet oliwy do lampy w świątyni, ani nie uczynił libacji, ani nie dał zwierzyny na ofiarę, ni kadzidła. Teraz to doprawdy nie wiem, jaki dobry człek mógłby wycierpieć widząc takie rzeczy w waszym mieście, zaś ja ze swej strony uważam, że to uwłacza także i samym bogom”.
XXX
To, jak pamiętam, powiedziałem wówczas w senacie i bóg niech poświadczy, że nie kłamałem – a chciałbym powiedzieć, że to nie była prawda! On zaś porzucił już był wasze przedmieścia, które ochraniał tak długo, jak i ponownie, podczas nawałnic i gwałtów, kiedy odwrócił w niewłaściwym kierunku myśli tych, którzy wtedy byli u władzy i zniewolił ich ręce. Ale postąpiłem głupio czyniąc was sobie nienawistnym. Powinienem raczej zachować ciszę, jak myślę, tak jak postąpiło wielu, którzy przybyli tutaj wraz ze mną i nie powinienem być wścibski i wyszukujący błędy. Ale ja wylałem na wasze głowy wszystkie te wymówki nie w celu i nie z powodu mego porywczego temperamentu, czy śmiesznego pragnienia schlebiania komukolwiek, dlatego zapewne nie uwierzono mi, że mówiłem to z dobrej woli, lecz ja, jak sądzę, mówiłem to dla szacunku wobec pobożności i ze szczerego serca dla was, a to jest najbardziej niedorzeczną formą schlebiania. Dlatego traktujecie mnie sprawiedliwie tylko wówczas, gdy chodzi o bronienie samych siebie przed mymi słowami krytyki i wybranie innego pola dla obrony. Ponieważ obraziłem was pod statuą boga i jego wizerunku świętego w obecności kilku świadków, lecz wy zaś obraziliście mnie na rynku, w obecności całej społeczności i z pomocą obywateli, pomocnych w układaniu takich dowcipnych powiedzonek jak te wasze. Musicie przeto dobrze wiedzieć, że wy wszyscy, ci którzy układali o mnie te wierszyki, jak i ci, którzy ich słuchali, jesteście jednakowo odpowiedzialni, ci którzy słuchali z przyjemnością tych zniesławiających mnie obelg, mieli z tego równą przyjemność, chociaż narobił sobie mniej kłopotu niż mówiący, musi dzielić się z nim winą.
XXXI
Przez całe miasto wówczas, kiedy zarówno słuchaliście, jak i wypowiadaliście te wszystkie żarty, które wymyślono o tej mej nędznej brodzie i o tym, że nigdy nie pokazywałem, ani też nie pokażę pomiędzy wami stylu życia jakim wy żyjecie i chcielibyście, aby żyli też i nim ci, którzy wami zarządzają. Dalej – z całym szacunkiem do żartów, które zarówno prywatnie, jak i publicznie wylaliście na mą głowę, gdy to ośmieszyliście mnie w wierszu anapestycznym, o to mam również żal do samego siebie, że zezwoliłem wam używać tych sposobów otwarcie i szczerze, dlatego nie uczynię wam z tego powodu żadnej krzywdy, ani nie zgładzę, ani pobiję, ani w kajdany zakuję i też nie uwiężę, jak i nie ukarzę was w żaden inny sposób. Dlaczego właściwie powinienem? Pokazuję się wam w towarzystwie przyjaciół, zachowujących się z pełną trzeźwością – zwracam do was swój wzrok zmartwiony i smutny – zawiodłem w ukazaniu wam jakichś pięknych spektakli; postanowiłem opuścić to miasto, odejść stąd, nie dlatego, że spodziewam się, że będę traktowany z szacunkiem przez tych, do których zdążam, ale z powodu, iż sadzę, że bardziej pożądane jest, w przypadku, gdybym ostatecznie zawiódł w pokazaniu im się jako człowiek honorowy i dobry, nie chciałbym dzielić z nikim tych smutnych owoców sporu i nie drażnić tego szczęśliwego miasta złym smrodem umiaru i trzeźwości mojej i moich przyjaciół.
XXXII
Niejeden z nas kupił sobie pole, albo ogród w waszym mieście, albo zbudował dom, albo ożenił się, albo pożądał bogactwa Asyrii, albo uzyskał sądowy patronat; nie pozwoliliśmy nikomu z urzędników, aby wywierali dzięki nam jakikolwiek wpływ, ani nie nakazaliśmy, aby lud zarzucił swe bankiety i spektakle. Nie – raczej zdobyliśmy dla nich ich luksusowy spokój, odkąd to brak już tu biedy i niedostatku, mają czas na komponowanie swych anapetów przeciwko autorowi ich dobrobytu. Ja nawet nie pobrałem od was waluty w złocie, ani też wymaganej w srebrze, ani nie podniosłem trybutu, ale w dodatku do zaległości [fiskalnych], 1/5 zwykłych podatków we wszystkich przypadkach złagodziłem. Ponadto, nie sądzę, że wystarczy, bym sam praktykował opanowanie, lecz mam także woźnego sądowego, który, na Zeusa i innych bogów, jest naprawdę umiarkowany, jak myślę, i on został przez was zelżony, ponieważ, jako człowiek podeszły wiekiem będąc nieznacznie łysym z przodu, w swej perwersji wzbrania się przed noszeniem włosów z tyłu długich, jak Homer opisał, iż robili Abantynowie. A mam na swym dworze dwóch czy trzech mężów, którzy wcale nie są gorsi od niego, nawet czterech czy pięciu, jeśli chcecie.
XXXIII
Natomiast co do mego wuja i imiennika, to czyż on nie rządził wami najsprawiedliwiej tak długo, jak bogowie zezwalali mu pozostawać ze mną i asystować mi w mej pracy? Czyż nie administrował on, z najwyższą przezornością interesami miasta? Co do mnie, to myślałem, że to są wspaniałe rzeczy, mam na myśli łagodność i umiar tych, którzy rządzą i sądziłem, że sam praktykując je, zyskam sobie w waszych oczach podziw. Ale odkąd długość mej brody jest dla was wielce denerwująca i me nieuczesane loki i fakt, że nie przywiązuję wagi do pojawiania się w teatrach i że wymagam od ludzi czci, gdy są w świątyniach, ale najbardziej denerwuje was moja stała obecność na rozprawach sądowych i fakt, że próbuję wygnać zachłanność z placów handlowych. Dlatego z chęcią opuszczam to miasto, zostawiając je wam samym. Ponieważ zmiana przyzwyczajeń dla człowieka w podeszłym wieku nie jest łatwa, tak jak i ucieczka przeznaczeniu. Jest to opisane w przypowieści o orle. Historia ta idzie tak, że orzeł miał kiedyś ton [głosu] jak i inne ptaki, ale usiłował zarżeć jak nieustraszony ogier, ale kiedy zapomniał swego poprzedniego głosu, nie mógł zaś całkiem osiągnąć tego, który osiągnąć zamierzał, został pozbawiony obydwu i odtąd głos, jaki z siebie wydaje, jest mniej muzykalny, niźli u innych ptaków. To jest właśnie to przeznaczenie, którego pragnąłbym uniknąć, nie zdołam bowiem już przestać być gburowaty i zacząć być doskonały, a to dlatego, że, jak zauważyliście sami, jestem, taka wola Niebios, blisko wieku, w którym „na mej głowie białe włosy mieszają się z czarnymi”, jak mawiał poeta z Teos.
XXXIV
Ale dość już tego! Od teraz, na Zeusa, boga placów targowych i opiekuna miasta, dajcie mi sprawozdanie waszej niewdzięczności. Czy kiedykolwiek zostaliście skrzywdzeni przeze mnie w jakikolwiek sposób, tak jako wspólnota, jak i indywidualnie i czy to dlatego, że nie macie możności, by mścić się otwarcie, napadacie na mnie na swych rynkach w anapanestycznych strofach, tak jak tylko komedianci zwykli byli czynić wyciągając Herkulesa i Dionizjosa na scenę i robiąc z nich spektakl? Lub czyż możecie chociaż powiedzieć chociaż, że nie powstrzymałem się od jakiegoś przykrego zachowania względem was, albo, że nie powstrzymałem się przed mówieniem o was źle, że teraz musicie bronić się tymi samymi metodami? Jaka jest, pytam, przyczyna waszego wrogiego nastawienia i nienawiści względem mnie? Ponieważ ja osobiście jestem pewny, że nie uczyniłem żadnej strasznej, czy nieuleczalnej rzeczy żadnemu z was, ani nikomu oddzielnie, ani też miastu jako całości, ani też nie wypowiedziałem się jakimś lekceważącym słowem, ale wręcz chwaliłem was, chociaż powinienem czuć się upoważniony [aby was zganić]. Nadałem wam nawet pewne korzyści, naturalnie nie byłem w stanie, tak jak pragnę, jak tylko mogę, zadowolić wszystkich. Ale niemożliwe jest, jak dobrze wiecie zarówno obniżyć wszystkie podatki ich płatnikom, jak i dać darowizny wszystkim, którzy są do tego przyzwyczajeni. Dlatego, kiedy wydaje się, że nie zmniejszyłem żadnej z publicznych składek, do których wpłaty szkatuła cesarska jest przyzwyczajona, ale zmniejszyłem niemało z waszych podatków, czyż ta sprawa [waszej nienawiści ku mnie] nie wydaje się zagadką?
XXXV
Jednakże, powinienem milczeć o tym wszystkim, co uczyniłem dla wspólnoty mych poddanych, ażeby nie wydawało się, że celowo wyśpiewuję własne pochwały swymi własnymi ustami, po ogłoszeniu, że powinienem wylać na swą głowę wiele najbardziej obraźliwych zniewag. Ale co do mych działań z całym szacunkiem względem was, jako osób, które, chociaż ich maniery były nierozważne i głupie, nigdy nie zasługiwały na odpłacenie się przeze mnie niewdzięcznością, co, gdyby się stało, byłoby większym zarzutem przeciwko mnie i zarzuty te byłyby dużo surowsze niż te, o których mówiłem wcześniej, mam na myśli te, które odnoszą się do mego zaniedbanego wyglądu i braku wdzięku, jako, że byłyby dużo mocniejsze, gdyż miałyby odniesienie do duszy. Zanim was tutaj odwiedziłem, chwaliłem was wszelkimi możliwymi słowami, bez czekania na faktyczną konfrontację z rzeczywistością, ani nie rozważałem, jak powinniśmy się zachowywać wzajemnie względem siebie, jako, że sadziłem, że jesteście synami Greków, zaś ja sam, pomimo, że moja rodzina pochodzi z Tracji, jestem Grekiem jeśli chodzi o zwyczaje, sądziłem przeto, że winniśmy sobie wzajemny szacunek z najbardziej możliwą sympatią. Ten przykład, iż tak zaryzykowałem, musi dlatego zostać zaliczony jako zarzut przeciwko mnie. Następnie, kiedy to przysłaliście do mnie poselstwo – które przybyło nie tylko później niż wszystkie inne poselstwa, lecz nawet później niż Aleksandryjczyków, którzy mieszkają w Egipcie – złagodziłem duże sumy złota, jako też i srebra i cały trybut, który płaciliście oddzielnie od innych miast i co więcej powiększyłem rejestr Senatu waszego miasta do dwustu ludzi i nie oszczędzałem na żadnym człowieku, ponieważ chciałem, aby wasze miasto było większe i potężniejsze niż dotychczas.
XXXVI
Dlatego dałem wam możliwość wybrania w skład waszego senatu najbogatszych obywateli, tych, którzy zarządzają mymi własnymi dobrami i mają obowiązek bicia monety. Wy jednakże nie skorzystaliście ze sposobności i nie wybraliście zdolnych ludzi pomiędzy tymi, lecz chwyciliście się okazji do zachowania się jak miasto nie uporządkowane w jakikolwiek sposób, co chociaż było zgodne z waszym charakterem. Czy chcecie, abym przypomniał wam jeden przykład? Mianowaliście senatora i, zanim jego imię znalazło się w rejestrze, a jego charakter wciąż był badany, przeznaczyłeś go do sprawowania funkcji publicznej. Wtedy też wyciągnęliście z rynku innego człeka, który był biedny i który w każdym innym mieście zostałby policzony do klasy ludzi, określanych mianem szumowin, ale który między wami, odkąd jesteście nadmiernie mądrzy i wymieniacie złoto na śmieci, cieszy się umiarkowanym losem. Takiego to człeka wybraliście sobie na kolegę! Wiele z tych obraźliwych czynów odnosi się do nominacji, a kiedy nie dałem na wszystkie zgody, nie tylko, że zostałem pozbawiony podziękowań za całe wyświadczone wam dobrodziejstwo, ale też poniosłem konsekwencje waszej niechęci, niby na konto tego, że powstrzymałem się od sprawiedliwości.
XXXVII
To wszystko to były błahe sprawy i nie mogły, jak dotąd, uczynić miasto mi wrogim. Ale me największe przewinienie, które wzbudziło w was gwałtowną nienawiść było takie. Gdy przybyłem pomiędzy wasz lud do teatru, ci, którzy byli uciskani przez bogatych, od razu poczęli krzyczeć: „Wszystkiego pełno! Wszystko drogie!”. Następnego dnia przeprowadziłem rozmowę z waszymi najpotężniejszymi obywatelami, próbując wyperswadować im, iż lepiej jest wzgardzić niesprawiedliwym zyskiem z dobrodziejstwem dla obywateli, jak i obcych przebywających w waszym mieście. A oni zaś obiecali, że zajmą się tą sprawą, lecz w ciągu trzech najbliższych miesięcy nie otrzymałem żadnej wiadomości w tej sprawie i czekałem, lecz oni zlekceważyli tę sprawę i to w taki sposób, że nikt nie przypuszczał, iż to w ogóle możliwe. Stwierdziwszy, że głos ludu mówi prawdę i rynek cierpi nie z powodu braku towarów, lecz w wyniku chciwości bogaczy, ustanowiłem i podałem do publicznej wiadomości odpowiednią cenę każdego produktu. Ponieważ zaś owi posiadacze mieli dość wszystkiego – i wina i oliwy i wszelakich dóbr – zboża jednak rzeczywiście nie dostawało, jako, że zbiory wypadły marnie z powodu posuchy, posłałem do Chalcydy, do Hierapolis, do miast okolicznych; sprowadziłem stamtąd czterysta tysięcy miar. A kiedy i to zostało zużyte, dostarczyłem najpierw piętnaście, potem siedem i ostatnio jeszcze dziesięć tysięcy tak zwanych modii – wszystko z moich majątków prywatnych. Przekazałem miastu również pszenicę z Egiptu, ustanawiając cenę za piętnaście miar taką, jaka wcześniej była za miar dziesięć. Płacono zaś tego lata za dziesięć miar sztukę złota; należało oczekiwać, że w porze roku gdy, jak mówi beocki poeta: „okrutną jest rzeczą dla głodu, trzymać go w chałupie” przyjdzie głód, za ten pieniądz otrzyma się ledwie miar pięć i to z wdzięcznością, zwłaszcza, gdy zima przyszłaby szczególnie surowa.
XXXVIII
A co czynili wasi bogaci obywatele? Pszenicę, którą mieli schowaną po wsiach, potajemnie sprzedawali drożej, każąc społeczeństwu pokrywać swe straty! Zaś rezultat jest taki, że nie tylko ludzie z miasta, ale głównie ze wsi tłoczą się, aby kupić chleb, który jest jedynym towarem, występującym w obfitości i taniości. A kto z was pamięta, by nawet w okresie urodzaju nabywano za sztukę złota aż piętnaście miar zboża? To z tego powodu poniosłem konsekwencje waszej nienawiści. Nie pozwoliłem bowiem ludziom sprzedawać wam wina i warzyw i owoców za złoto, albo zboża, które zostało ukryte przez bogaczy w ich spichlerzach, aby sprzedać je w odpowiedniej chwili z zyskiem. Zarządzali swymi interesami dyskretnie i poza miastem i tak spowodowali wśród ludu „głód, który kruszy śmiertelnika”, jak powiedział bóg, który oskarżał zachowujących się w ten sposób. A miasto teraz cieszy się obfitością chleba i niczego więcej.
XXXIX
Wiedziałem oczywiście, że tak postępując, nie zadowolę każdego, ale to mnie nie obchodziło. Myślałem bowiem, że mym obowiązkiem jest pomoc rzeszom ludzi, którzy byli oszukiwani, jak i też obcym, którzy przybywali do miasta tak ze względu na mnie, jak i wysokich urzędników, którzy przybyli wraz ze mną. Lecz teraz, gdy inni wyjechali, a miasto jest jednomyślne w swym szacunku do mnie – jedni mnie nienawidzą, zaś inni, których nakarmiłem są niewdzięczni – zostawiam cały ten problem w rękach Adrastei i udaję się do innych narodów i do obywateli innego niż wy gatunku. Nie przypomnę wam nawet, jak wzajem się traktowaliście dochodząc swych praw dziewięć lat temu, jak ludność z głośnymi okrzykami podłożyła ogień pod domy potężnych mieszkańców, zamordowała namiestnika i jak potem zostaliście ukarani za te ekscesy ponieważ, jakkolwiek ich gniew był uzasadniony, to co zrobili przekroczyło wszelkie granice.
XL
Dlaczego, powtórzę, traktujecie mnie tak niewdzięcznie? Czy dlatego, że żywię was z własnej kieszeni, co nie zdarzyło się nigdy aż do tego dnia żadnemu miastu, a co więcej, karmię was tak obficie? Czy też dlatego, że podniosłem rejestr Senatu? Czy może dlatego, że złapawszy was na kradzieży, nie wytoczyłem winnym procesu? Pozwólcie mi, jeśli łaska, przypomnieć wam jeden, albo dwa przykłady, aby nikt nie myślał, iż to tylko co mówię to pretekst, pusta retoryka, czy fałszywe twierdzenia. Powiedzieliście, jak pamiętam, że aż trzysta tysięcy działek leży odłogiem, nieuprawiana. Poprosiliście, abym wam je dał, a kiedy je mieliście, podzieliliście je wszystkie między siebie, chociaż rzeczywiście ich nie potrzebowaliście. Ta sprawa była już badana i wyniosła do światła wszystkie wątpliwości. Następnie zabrałem parcele tym, którzy trzymali je niesprawiedliwie i nie zadając pytań o ziemie, które oni posiadali przed nabyciem nowych i za które nie płacili podatku, chociaż powinni byli zostać opodatkowani, wyznaczyłem więc tych ludzi do najbardziej kosztownych funkcji publicznych w mieście. A nawet teraz ci, którzy hodują konie, każdego roku trzymają trzy tysiące działek wolnych od podatku. Spowodowane jest to głównie przez zarządzenie i orzeczenie mego wuja i imiennika, lecz tez i przez moją dobroć, a ponieważ jest to mój sposób karania łajdaków i szubrawców, oczywiście podług was, wywracam świat do góry nogami. Dobrze z resztą wiecie, że łaska w stosunku do ludzi tego rodzaju wzmaga i rozwija nikczemność między ludem.
XLI
Cóż, ma mowa przyszła w końcu do punktu, do którego chciałem dojść. Sam jestem winien wszystkim nieszczęściom, które na mnie spadły, albowiem okazałem swą łaskę osobom niełaskawym. Dlatego jest to spowodowane z mojej winy, nie zaś przez waszą rozpustę. Na przyszłość będę się starał postępować w stosunku do was roztropniej, wam zaś niech bogowie zapłacą za waszą życzliwość i honory, którymi uczciliście mnie publicznie!
W ostatnim swoim wpisie mam zamiar omówić pracę w Konstantynopolu, reformy gospodarcze i reformy poczty państwowej. Po czym już ostatecznie przejdziemy do wyprawy na Persję.
Źródła:
- Aleksander Krawczuk "Julian Apostata", "Poczet cesarzy rzymskich" oraz "Mity, mędrcy, polityka"
- Antyk kontra chrystianizm
- " Narrat Romanum"
Temat jest zamknięty
