Przed zaprowadzeniem chrześcijaństwa w Europie, istniały religie pierwotne, a po jego wprowadzeniu również religie napływowe. Chrześcijaństwo nie było osamotnione w walce o wyznawców, których część najpierw ''namawiano'' do nowej wiary za pomocą obietnic, a część za pomocą żelaza. Pomimo tego, chrześcijaństwo nie zdominowało kontynentu europejskiego całkowicie, pozostawiając sporo miejsca na inne religie.
RELIGIE PIERWOTNE
Materiału do rekonstrukcji religii pierwotnych Europy dla przeważającego okresu ich trwania dostarcza prehistoria (przedstawienia w sztuce i obiekty kultu), a w końcowym okresie — również źródła pisane (opisy narracyjne).
1. W okresie paleolitu starszego (do ok. 200 000 lat), kiedy praczłowiek (homo erectus) zamieszkujący Europę Zachodnią i Środkową rozwinął techniki wyrobu narzędzi krzemiennych, pojawił się kanibalizm kultowy, uważany za pierwszy ślad przeżyć religijnych ; dawna teza o religijnym kulcie czaszek wydaje się wątpliwa i dyskusyjna (J. Maringer).
Bogaty, choć niejednoznacznie interpretowany materiał ze środkowego paleolitu (200 000 - 35 000 prz.Chr.) dotyczący człowieka neandertalskiego świadczy o pierwszych pochówkach w jaskiniach Francji (Le Moustier, Grotte-du-Loup, La Ferrassie, La Chapelle-aux-Saints) ; w grobach obstawianych kamieniami, wyposażonych w dary grobowe w postaci narzędzi krzemiennych, chowano zmarłych w pozycji skurczonej (zwłoki wiązano rzemieniami z obawy przed wyjściem zmarłego z grobu); ponieważ żadnego ze zmarłych nie pochowano głową na południe, wysunięto więc hipotezę o znajomości przez neandertalczyka kierunków świata związanych z ruchem ciał niebieskich, a zwłaszcza słońca jako czynnika życia; w pierwszych pochówkach wyrażono prawdopodobnie obserwowany w przyrodzie cykl życia i śmierci, a także przekonanie o fizycznej kontynuacji istnienia człowieka i jego więzi z przodkami.
Pogląd o kulcie niedźwiedzia jaskiniowego, totemu neandertalczyka, dawniej rozpowszechniony, obecnie jest kwestionowany; wysunięto natomiast hipotezę, że na ten okres przypadają początki sztuki jaskiniowej we Francji; z późnej kultury mustierskiej miałyby pochodzić pierwsze rysunki schematyczne o symbolice seksualnej, co obok wstrząsu powodowanego śmiercią, stanowi moment pobudzający psychiczne życie neandertalczyka, a zarazem powstanie wyobrażeń religijnych w budzącej się świadomości ; istnieją jednak poglądy, że działalność neandertalczyka, przez niektórych nie zaliczanego jeszcze do gatunku ludzkiego, była mechaniczna i instynktowna.
Znaczny rozwój nastąpił z początkiem paleolitu młodszego przypadającego na końcową fazę epoki lodowej (35 000 — 10 000 prz.Chr.), kiedy to twórcą kultury był homo sapiens; istniało wówczas znaczne bogactwo i zróżnicowanie kultury materialnej w kolejno następujących po sobie kulturach — oryniackiej, perigordzkiej, solutrejskiej i magdaleńskiej we Francji oraz graweckiej nad M. Śródziemnym (ich poziom porównywalny jest do myśliwskich plemion indiańskich Ameryki Pn.). Wytwarzano różne typy narzędzi krzemiennych techniką wiórową, a także narzędzia złożone, broń z kości i rogu (harpun, miotacze oszczepów); model gospodarki kształtowano w ramach łowiectwa (polowanie traperskie), zbieractwa i rybołówstwa; budowano szałasy i ziemianki zamieszkałe sezonowo.
Skok w kulturze materialnej, mający odpowiednik w zabytkach kultury duchowej, sięga już okresu oryniackiego; zwolennicy kulturowego -t» ewolucjonizmu (III) przyjęli -*» animizm za najstarszą formę wyobrażeń rei., jednak poziom sztuki, zaliczanej do największych osiągnięć człowieka wskazuje, że pojęcia człowieka paleolitu były złożone. Wyraził on swe wyobrażenia o przyrodzie przedstawiając świat zwierząt i rządzące nim prawa; z analizy statystycznej wywnioskowano, że w malowidłach i rytach zachowany był podział świata ożywionego na żeński i męski, a z analizy stylistycznej i estetycznej, że sceny komponowano wg. nie znanych jeszcze reguł rozwiniętego systemu religijnego o cechach myślenia metafizycznego ; zabytki te wskazują, że podejmowano próby logicznego uporządkowania zjawisk w pozornie chaotycznym środowisku i sformułowania ogólniejszych praw przyrody.
Znaczną rolę odgrywa dualistyczne ujęcie świata, widoczne w podziale na pary osobników czy obozy przeciwstawiających się sobie grup lub też grupy nawzajem się uzupełniające, przy czym w malarstwie jaskiniowym (zwł. w grotach Lascaux, Altamira, Font-de-Gaume, Niaux, Trois-Frères, Les Combarelles) oraz w rzeźbie naskalnej (w grotach Cap-Blanc, Fourneau-du--Diable, Le Roc-de-Sers) występuje przewaga zwierząt nad człowiekiem, ogólna harmonia, ale i przeciwieństwo. Obiekty z malarstwem grupują się na terenach pd.-zach. Francji i Hiszpanii; kilka rytów naskalnych odkryto w Europie Południowo-Wschodniej (Rumunia) i na Uralu. Dwie wielkie sceny w sali byków w grocie Lascaux oraz na tzw. plafonie z Altamiry skomponowano wokół głowy konia ; w grocie Lascaux głowę tę ukazano między 2 nacierającymi na siebie grupami 7 wielkich byków, których stada uzupełniono zapewne później mniejszymi stadami koni i turów (przy uzupełnianiu zachowano przeciwstawność i ustawianie zwierząt we fryzy) ; na plafonie z Altamiry, będącym całością jednolitą stylowo i zapewne czasowo, występuje motyw konia otoczonego przez bizony; pełne energii, ale zastygłe w bezruchu zwierzęta mogą przedstawiać wyobrażenie raju, zwierząt żyjących i pozostających w spokoju; jaskinie z malowidłami, w których nie odkryto śladów zamieszkiwania, uważa się za sanktuaria kultowe.
Poza dominującą w paleolicie tematyką świata zwierząt występują elementy magii myśliwskiej i płodności; pod kątem magii myśliwskiej tłumaczono dawniej całość jaskiniowej sztuki, co jednak odnieść należy tylko do części zabytków z widocznymi ciosami zadanymi wizerunkom lub z rysunkami grotów; magiczną funkcję pełniły zapewne motywy zwierzęce, którymi zdobiono sprzęt łowiecki (zwł. miotacze oszczepów); elementy magii płodności, występujące w malarstwie jaskiniowym, uwidaczniają się jednak w pełni w sztuce mobilnej — figurkach kobiet (tzw. Wenus paleolitycznej), w wielkiej ilości na całym zamieszkiwanym wówczas terenie; formy postaci są umowne, choć wykazują ogólne podobieństwa przy regionalnych różnicach; analog, treść wyrażają postacie kobiet na steli z groty Laussel przedstawiającej porównanie rozrodczej funkcji kobiety z rolą mężczyzny jako łowcy; pod koniec paleolitu górnego realizm w figurkach zanika; przekształcają się one w formalny znak; zespoły takich znaków plastycznych noszono jako naszyjniki pełniące wówczas funkcje amuletów. Figurki kobiet paleolitu min. wskazują na nową dziedzinę zainteresowań religijnych (obok świata zwierząt), którą jest Wielka Matka, stanowiąca wyraz roli i znaczenia kobiety w społeczeństwie myśliwskim.
Na marginesie tendencji dominujących w paleolicie młodszym wyobrażenia o duszy ludzkiej zaznaczyły się w narracyjnej scenie malowidła (przedstawiającego powalenie człowieka przez bizona), na którym wyraża je rysunek siedzącego na kiju ptaka (Studnia Martwego Człowieka w grocie Lascaux); umieszczenie malowidła wyrażającego pojęcia o człowieku, w najbardziej niedostępnej części jaskini, wskazuje na jej szczególne znaczenie, a nagromadzenie w tej części groty dużej ilości lampek o odprawianiu obrzędów w tym miejscu.
Nieliczne malowidła przedstawiają mężczyznę przebranego w skóry zwierząt (np. w grocie Trois-Frères); występujące w najstarszych fazach sztuki jaskiniowej mazanice (macaroni), oznaczające drogi wędrówki dusz, oraz rysunki postaci ludzkich o kształtach półzwierzęcych uważa się nieraz za wyraz totemizmu panującego w paleolicie górnym (np. ptaka siedzącego na kiju w scenie ze Studni Martwego Człowieka uważają zwolennicy ewolucjonizmu za totem człowieka); wielkie fryzy jaskiń Lascaux lub Font-de-Gaume, których głównym tematem jest jeden gatunek zwierząt, poszerzony przez tzw. tematy uzupełniające, miałyby oznaczać własność klanu; obecnie podkreśla się analogię z nowożytnymi ludami myśliwskimi. Interpretacje malowideł naskalnych napotykają wiele elementów niejasnych, np. przy wizerunkach zwierząt występuje duża ilość znaków geometrycznych, których znaczenia dotąd nie odkryto. Odosobniony pojedynczy zabytek mogący przedstawiać zapis dni w roku oraz wisiorek z promienistym ornamentem oznaczającym słońce są zapoczątkowaniem symboliki rozwijającej się w późniejszych epokach. W paleolicie młodszym istniały obrzędy wyposażania zmarłych w pełny ubiór z ozdobami i posypywanie ich ochrą, symbolem krwi i życia. Na malowidłach występują też postacie czarowników wabiących zwierzynę, a ślady stóp wokół rzeźby przedstawiającej bizony (w jaskini Tue d'Audoubert) uważa się za utrwalony ślad tańca rytualnego; odciskom lub rysunkom dłoni w sztuce jaskiniowej przypisuje się znaczenie apotropeiczne ( apotropeje).
W przejściowym okresie mezolitu (X-V tysiąclecie prz.Chr.) ślady myśliwskich kultów zwierząt występują na peryferiach Europy ; wyróżnia się kręgi: nordycki oraz lewantyński kontynuujące tradycje paleolitu młodszego; trwa nadal antropofagia kultowa (skład czaszek w grocie Ofnet k. Nördlingen w Bawarii); ujawniły się dalsze sygnały kultu ciał niebieskich, których przedstawienia można się dopatrywać w symbolicznych znakach w kulturze azylskiej ( astralne mity).
2. W okresie neolitu (VII-II tysiąclecie prz.Chr.) rozpowszechniła się znajomość uprawy roślin i hodowli, a także szeregu rzemiosł ; okres ten rozpoczynający się w IX tysiącleciu na Bliskim Wsch. miał 2 fazy w Europie (przedceramiczną i ceramiczną); z kultury starczeskokriskiej należącej do kompleksu bałkańsko-anatolijskiego wywodzi się wielki krąg kultur nad-dunajskich, sięgający od Belgii do zach. Ukrainy; na podłożu miejscowych kultur myśliwsko-łowieckich powstał pod wpływem neolitu atlantyckiego północny krąg kultur - michelsberska i pucharów lejkowatych zajmujących południową Skandynawię, znaczną część Europy nizinnej i część Anglii; okres neolitu zamykają kultury ceramiki sznurowej i pucharów dzwonowatych, które ok. 2000 lat prz.Chr. rozpowszechniły się w Europie.
Z chwilą przejścia od gospodarki łowiecko-zbierackiej do rolniczo-hodowlanej nastąpiły głębokie przemiany w wierzeniach; świat zwierząt schodzi na plan drugi i przedmiotem kultu stają się tylko gatunki hodowlane; rozwinął się kult płodności związany z roślinami uprawnymi oraz kult nieba (istnieje możliwość rekonstrukcji mitu kosmogonicznego); pojawiły się też świątynie jako symboliczne znaki wieczności. W strefie kultur naddunajskich dominował nadal kult Wielkiej Matki i związane z nim obrzędy zapewniające płodność ziemi, a figurki kobiet z gliny przechowywano w sanktuariach domowych; w basenie Dunaju występowały naczynia obrzędowe o kształtach antropo-morficznych, będące materialnym symbolem związków płodności, urodzaju i śmierci oraz kultu Wielkiej Matki i Matki Ziemi ; wywodzą się one z naczyń zasobowych służących do przechowywania ziarna (w Mezopotamii mają antropomorficzne kształty kobiece) ; w kulturach naddunajskich nie rozwinął się obrządek pogrzebowy; nie było wydzielonych cmentarzy, ponieważ zmarłych chowano w obrębie domostw.
W strefie kultur zach. i pn. rozwinął się znacznie obrządek pogrzebowy w formie grobów megalitycznych; na północy E. brak natomiast śladów kultu Wielkiej Matki, a na zachodzie podporządkowano go idei megalitycznej. Takie ukierunkowanie tłumaczy się trybem życia ludów wojowniczych na północy oraz odrębnej niż w południowo-wschodniej i środkowej Europie organizacji społecznej. Zbiorowe groby oraz świątynie megalityczne pojawiły się w III tysiącleciu prz.Chr. w pobliżu południowych i zachodnich wybrzeży Europy ; dominowały one w E. późnego neolitu ; w głąb kontynentu natomiast przenikały pewne ich uproszczone formy; budowle megalityczne rozprzestrzeniły się na północy również wzdłuż wybrzeży M. Czarnego (Bułgaria).
Budowle megalityczne związane z kultem zmarłych, posiadały wydzielone pomieszczenia lub ogrodzenia do obrzędów religijnych; formą zewnętrzną mogły nawiązywać do grobów tolosowych na Cykladach i Krecie (wg współczesnych archeologów, np. J. Guilai-ne'a, mogły też powstać wcześniej); są to więc groby korytarzowe, dolmeny, nakryte galerie, oraz ich polska odmiana - kujawskie menhiry grobowe wywodzące się z kultu słupów z Dalekiego Wsch. (np. z Indii); traktuje się je jak grobowe - stele lub wiąże z fallicznym kultem, choć ostatnio wysuwa się pogląd, iż są one tzw. słupami kosmicznymi; menhiry przekształciły się w późniejszych okresach w stele nagrobne lub kurhanowe, z których wiele przedstawia kształt ciała ludzkiego w sposób plastycznie zaznaczony; te późne formy łączy się z wiarą w życie pozagrobowe duszy ludzkiej przedstawianej w ikonografii antycznej w postaci ptaka siedzącego na słupie; powszechnie stosowano przy grobach słupy drewniane i małe nasypy kurhanowe.
Ponadto wznoszono aleje menhirów, kopce i kręgi kamienne i nieraz w ich obrębie dokonywano pochówków; aleje menhirów w Carnac (Bretania) oraz kręgi kamienne w Stonehenge i Avebury (Anglia) były miejscami zebrań oraz procesji odbywanych w dniach szczególnych zjawisk astronomicznych (letnie i zimowe przesilenia słońca, zaćmienia księżyca, pojawienie się niektórych gwiazd); kopce (np. w Silbury Hill), mające analogie w schodkowych piramidach czy zikkuratach, służyły jako miejsce spotkań z sacrum, którym w tym wypadku było niebo lub mieszkający w nim bogowie. W obrębie ziemnego wału, wyznaczającego podobnie jak kręgi kamienne przestrzeń sakralną, zamykano budynek świątynny (np. w Woodhenge), a często nieduże kręgi z wysokich słupów były świątyniami otwartymi ku niebu; aleje kamienne długości do 10 km służyły do procesji, np. aleja 3,5 kilometrowa ograniczona nasypem ziemnym prowadziła z kręgu w Stonehenge w kierunku rzeki; neolityczne obiekty kultowe kontynuowano w następnych epokach, choć w mniejszych formach, a niektóre zespoły kultowe (np. Stonehenge) funkcjonowały również w epoce brązu ; architektura megalityczna ma związek z azjanickim podłożem etnicznym, a wg niektórych uczonych (L. Woolley) rozprzestrzenienie idei megalitycznej było dziełem ówczesnych „misjonarzy**, przy niewątpliwym wpływie cywilizacji śródziemnomorskich.
Zabytki megalityczne neolitu świadczą o wiedzy na temat kosmosu, gdyż stanowiły obiekty umożliwiające z nim kontakt — przez wejście na szczyt wzgórza, otwarcie świątyni ku niebu, wejście w obręb kręgu, proste obserwacje astronomiczne; na ziemi materializowano kształt i reguły kosmosu w podziale przestrzeni na 4 części, zamykanie jej w okręgu — na rysunku czy w kręgach kamiennych; pozycji księżyca na niebie odpowiadały kolejne zagłębienia z przesuwanym kamieniem; ludzie przewidujący zjawiska astronomiczne, zajmowali szczególną pozycję społeczną.
W okresie neolitu wspólny był dla Indoeuropejczyków kult materialnego nieba, jasnego nieba - boga, zwanego u południowych Indoeuropejczyków ''dieus'' (A. Meillet); nazwa ta zachowała się w różnych formach - w języku gr. (zeus), w językach bałtyckich (dievas), z których wywodzi się określenie domniemane germańskie (divas) lub fiń. (taevas); epokę wspólnego Indoeuropejczykom prototeizmu można odnieść chronologicznie do schyłku mezolitu lub początków neolitu (V-IV tysiąclecie prz.Chr.).
Ze schyłkiem neolitu niebo sprowadzono do roli bóstwa statycznego i zastąpiono bóstwem dynamicznym — Słońcem; niebo zsyłało deszcz, czyli wodę, której kult jest składnikiem kultu nieba (jak wiatr i burza); rysunki na ceramice w pd.-wsch. Europie przedstawiają 3-dzielny podział świata na górne niebo, niebiańską wodę, czyli deszcz, oraz ziemię z roślinami ; ornamentyką ceramiki łączono przedmioty codziennego użytku ze światem pojęć ogólnych, czynnościami służącymi do podtrzymania życia z pojęciami o prawach i siłach życia. Symbolika ta wyrażała związek między siłami kosmicznymi a płodnością i urodzajem ziemi, i była analog, do symboliki Wielkiej Matki, umieszczanej na budowlach megalitycznych w rejonie zach. wybrzeży M. Śródziemnego. Z czasem nastąpiła antropomorfizacja sił przyrody podporządkowywanych niebu oraz rozwój politeizmu. Późniejsza mitologia rozwijała się odrębnie u Celtów (II), Germanów (II) i Greków ( grecka religia).
Zwyczaje związane z obrzędami pogrzebowymi (ślady uczt na grobach, regularne składanie darów z pokarmu) świadczą o wierze w życie pozagrobowe, a budowane pod koniec neolitu nasypy kurhanowe miały służyć duszy za mieszkanie. Geneza konstrukcji drewnianych o kształtach domów, budowanych wewnątrz nasypów sięga neolitu. Z wierzeniami na temat śmierci wiążą się pochówki zwierząt: wołów, krów lub psów; łączą się one także z rozwojem kultu solarnego (zaprzęgi wozów) i zwierząt hodowlanych; wraz z in. zwyczajami przeniknęły do religii pierwotnej Europy z kultury państw cywilizowanych, zwłaszcza z powstającego ośrodka kreteńsko-mykeńskiego.
3. W epoce brązu (II-I tysiąclecie prz.Chr.) nowa technika wytwarzania narzędzi, rozpowszechniona już w II tysiącleciu na całym obszarze Europy i handel wymienny surowcami wpłynęły na zróżnicowanie wspólnoty rodowej, tworzenie się wspólnot terytorialnych, organizacji plemiennych; matriarchalną organizację rodziny zastępował patriarchat, w wyniku czego powstała arystokracja wojskowa, a rozwój handlu i potężny wpływ Myken doprowadziły do unifikacji kultury materialnej i duchowej.
W szerzeniu się kultu Słońca oraz męskich herosów ( bohater kulturowy) duże znaczenie miała nowa technika wyrobu narzędzi (wytop brązu); kultowe znaczenie rozniecania ognia w neolicie utrzymało się w epoce metali gdzie światło i ciepło słońca symbolizował ogień kształtujący metal.
Dużą grupę zabytków kultu stanowią wózki słoneczne (z kołami szprychowymi, będącymi znakiem słońca) z tarczami słonecznymi w naturalnym złotym kolorze brązu lub pokryte złotą blachą, interpretowane jako przedstawienia Słońca ciągniętego po niebie przez konie; tarczę wózka z Trundholm (Zelandia) ozdobiono serią spirali i kół, z których każde samo w sobie jest znakiem Słońca ; motyw wozu słonecznego występuje w gr. mitologii i sztuce (Apollon na rydwanie ciągniętym przez 4 konie) oraz w Starym Testamencie (jazda proroka Eliasza na wozie ognistym z zaprzęgiem końskim), także w ikonografii antycznej ; odmianą wózków słonecznych są wózki z figurkami ptaków, zwanymi ptakami niebieskimi.
Znaczną liczbę wózków kultowych przedstawiają rysunki oraz ceramika służąca do chowania zmarłych; rysunki naskalne występują na południu Europy - w Alpach Nadmorskich (Monte Bego) i Alpach Lombardzkich (Val Camonica), na Półwyspie Bałkańskim oraz w Skandynawii, a na ceramice w Europie Środkowej; wózki te towarzyszą procesjom i scenom pogrzebowym jako środek poruszania się w przestrzeni sakralnej, między życiem i śmiercią; jako wozy bóstw wyrażały nieśmiertelność ludzkiego istnienia; w Skandynawii rolę tę spełniały łodzie wiosłowe.
Za podstawowe sposoby przedstawiania Słońca uważa się koła czwór-dzielne, koncentryczne trykwety oraz swastyki ; niektóre z nich są naturalistycznymi rysunkami Słońca. Znaki te występują jako zwieńczenia obiektów świątynnych, emblematy wożone w procesjach oraz jako uzupełnienie scen obrzędowych lub przedstawiających zajęcia ludności; spotykano je także w scenach kultu zwierząt.
O kulcie zwierząt świadczą na rysunkach naskalnych jelenie, wokół których odbywają się tańce, obrzędy lub modły (kult myśliwych), oraz występujące w zaprzęgach byki i woły (kult rolników) w scenach orki kultowej, jaką wykonywano przed zakładaniem osad lub cmentarzysk. Postacie mitologiczne, demony oraz wizerunki herosów, często z podwójną siekierą jako ich atrybutem, symbolem władzy i przedmiotem religijnej czci, występowały na rysunkach zarówno w Alpach, jak i w Skandynawii. W kulcie płodności podkreślano rolę mężczyzny. W związku z kultem Słońca rozpowszechnił się obrządek ciałopalenia zmarłych (stosowano go w neolicie w okolicznościach wyjątkowych), symbolizujący uwolnienie duszy od ciała.
4. We wczesnej epoce żelaza (od I tysiąclecia prz.Chr.) powstał w Europie zwyczaj grzebania spalonych ciał w popielnicach.
Obok rozwiniętych wierzeń solarnych odżyły neolityczne kulty płodności poświadczone przez stosowanie naczyń antropomor-ficznych w obrządku pogrzebowym; w Hiszpanii trwa tradycja megalityczna. Wystąpiły przejawy personifikacji bóstw i kultu ich przedstawień i pojawiały się posągi kamienne ludzi i zwierząt (Celtowie), a na kurhanach stele kamienne w kształcie postaci ludzkich z różnymi atrybutami (Scytowie); często składano ofiary z ludzi, których topiono w jeziorach oraz ofiary rzeczowe wrzucane do bagien i źródeł.
Źródła pisane z wczesnej epoki żelaza zawierają świadectwa o politeizmie rozbudowanym u Celtów i Germanów oraz o henoteizmie ze słabiej rozbudowanym olimpem bóstw u Słowian (II) i Bałtów (II); Słowianom przypisuje się skłonność do monoteizmu; u Celtów charakterystyczny był kult bóstw Żeńskich; ludy północne czciły również matkę bogów i żeńskie bóstwa ziemi, ale dominującą pozycję pozostawiły bogu piorunów, błyskawic i nieba; nadal rozpowszechniał się kult Słońca i jelenia, kół koncentrycznych (do XIV w. po Chr.), obrzędy ofiar wodnych czy składanych do ziemi (do czasów nowożytnych), wzory miejsc świętych, jak np. kręgi kamienne (do IV w. po Chr.), świątynie ze słupów otwarte ku niebu (do III- IV w. po Chr.), kopce ziemne (do przełomu er).
W kulturze ludów pasterskich zasiedlających stepy Europy Południowo-Wschodniej i okresowo obszar Węgier m.in. Scytów (od VI w. prz.Chr.) i Sarmatów oraz Hunów, Awarów, Bułgarów i Chazarów (w I tysiącleciu po Chr.) występują kulty totemiczne i obrządek szkieletowego grzebania zmarłych.
Źródła:
M. Hocrnes, Urgeschichte der bildenden Kunst in E. ven den Anfängen bis um 500 vor Christus, W 1898,19253 ; J. Déchelettc, Manuel d'archéologie préhistorique celtique et gallo-romaine, P 1908, 19242; H. Obermaicr, Der Mensch der Vorzeit, B 1912; tenże. El hombre fósil. Ma 1916, 19412; O. Menghin, Der Nachwels des Opfers im Altpaläolithikum, Wiener prähistorische Zeitschrift 13(1926) 14-19; tenże, Weltgeschichte der Steinzeit, W 1931; F. Hančar, Zum Problem der Venusstatuetten im eurasiatischen Jungpaläoltthlkum, Prähistorische Zeitschrift 30-31(1939-40) 85-156; W.F. Albright, From the Stone Age to Christianity. Monotheism and the Historical Process, Bal 1940, GC 195 73 (Od epoki kamiennej do chrześcijaństwa, Wwa 1967); C. Schuchhardt, Alteuropa. Die Entwicklung seiner Kulturen und Völker, B 1941,1944s; A. von Böhmers, Die Aurignacgruppe. Eine Einteilung der ältesten Kunst der Urzeit, B 1942; J. Maringer,Menschenopfer im Bestattungsbrauch Alteuropas. Eine Untersuchung über die Doppel- und Mehrbestattungen Im vor- und frühgeschichtlichen E., insbesondere Mitteleuropa, Anth 37-38(1942-43) 1-112; K. Jażdżewski, Atlas to the Prehistory of the Slavs, Ł 1948; M.R. Sauter, Préhistoire de la Méditerranée. Paléolithique-mésolithique, P 1948; W. Schmidt, Die Primitialopfer In der Urkultur, w: Corona amicorum. Emil Bächler zum 80. Geburtstag, 10. Februar 1948, Sankt Gallen 1948, 81-92; H.G. Bandi, J. Maringer, Kunst der Eiszeit. Levante Kunst, arktische Kunst, Bas 1952, 19552; H. Breuil, Quatre cents siècles d'art pariétal, Montignac 1952; J.G.D. Clark, Prehistorie E. The Economic Basis, Lo 1952 (E. przedhistoryczna. Podstawy gospodarcze, Wwa 1957); G. Dumézil, Les dieux des Indoeuropéens, P 1952; R.J.C. Atkinson, Stonehenge, Lo 1956, I9602; M. Gimbutas, The Prehistory of Eastern E. I. Mesolithic, Neolithic and Copper Age Cultures in Russia and the Baltic Aera, C 1956; J. Maringer, Vorgeschichtliche Religion. Religionen im steinzeitllchen E., Ei 1956; C. Zervos, L'art de la Crète, néolithique et minoenne, P 1956; W. Antoniewicz, Historia sztuki najdawniejszych społeczeństw pierwotnych, Wwa 1957; S. Brodar, Zur Frage der Höhlenbärenjagd und des Höhlenbärenkults in den paläolithischen Fundstellen Jugoslawiens, Quartär 9(1957) 147-159; W. Hensel, Sztuka społeczeństw paleolitycznych, Wwa 1957; E.O. James, Prehistoric Religion. A Study in Prehistoric Archaeology, NY 1957; K.J. Narr i in., Abriss der Vorgeschichte, Mn 1957; J. Taraion, La Grotte de Lascaux, P 1957; F.M. Bergounioux, J. Goetz, Les religions des préhistoriques et des primitifs, P 1958, I9602; E.O. James, The Cult of the Mother-Goddess, Lo 1959; E. Anati, La civilisation du Val Camonica, P 1960; H.G. Bandi i in., Die Steinzeit. Vierzigtausend Jahre Felsbilder, Bad 1960, 1964s; H. Breuil, L'art paléolithique, w: L'homme avant l'écriture, Arambourg 1960, 106-125; F. Cornelius, Geistesgeschichte der Frühzeit L Von der Eiszeit bis zur Erfindung der Keilschrift, Lei 1960; E. Patte, Les hommes préhistoriques et la religion, P 1960; J.G.D. Clark, World Prehistory, C 1961; F. Behn, Vorgeschichtliche Welt, St 1962; J. Filip, Evropský pravěk. Pr 1962; A. Laming-Emperaire, Signification de l'art rupestre paléolithique, P 1962; A.F. May, Der Schmuck aus jungpaläolithischen Bestattungen in Frankreich und Ligurien, Bn 1962; J. Hawkes, L. Woolley, History of Mankind I. Prehistory and the Beginnings of Civilization, Lo 1963; K.J. Narr, Kultur, Umwelt und Leiblichkeit des Eiszeitmenschen. Studien zu ihrem gegenseitigen Verhältnis, St 1963; A. Leroi-Gourhan, Les religions de la préhistoire (paléolithique), P 1964, 19763 (Religie prehistoryczne, Wwa 1966); Prehistorie Art of the Western Mediterranean and the Sahara, NY 1964; S.A. Tokariew, Ranr.ije formy rieligii i ich razwitije, Mwa 1964 (Pierwotne formy religii i ich rozwój, Wwa 1969); J.G.D. Clark, S. Piggott, Prehistorie Societies, Lo 1965,19672 (Społeczeństwaprahistoryczne, Wwa 1970); A. Leroi-Gourhan, Préhistoire de l'art occidental, P 1965, 1973s; A. Leroi-Gourhan i in., La préhistoire, P 1965, 19682; J. Maringer, La croce come simbolo nei tempi preistorici. Annali lateranensi 29(1965) 9-43; W. Szafrański, Religia E. prahistorycznej, ZDR 591-605; H.G. Bandi, Zur Frage eines Bären- oder Opferkultes im ausgehenden Altpaläolithikum der alpinen Zone, w: Helvetia antiqua. Festschrift Emil Vogt, Z 1966, 1-8; Handbuch der Urgeschichte I-II, Bn 1966-75; R. Drossier, Die Venus der Eiszeit, L 1967; G, Smolla, Epochen der menschlichen Frühzeit, Fr 1967; D. de Sonneville-Bordes, La préhistoire moderne, Périgueux 1967; J. Maringer, Die Opfer der paläolithischen Menschen, w: Anthropica. Gedenkschrift zum 100. Geburtstag von Pater Wilhelm Schmidt, SA 1968, 249-271; J. Favier, L'E. barbare des âges de métaux, w: L'archéologie, P 1969, 269-301; E.O. James, Creation and Cosmology. A Historical and Comparative Inquiry, Lei 1969; M. Sarradet, La Grotte de Font-de-Gaume en Pêrigord, Périgueux 1969; J. Gąssowski, Z dziejów polskiej archeologii, Wwa 1970; N. Kalicz, Dieux d'argile. Bu 1970; E. Peyrony, Notions de préhistoire, Périgueux 1970; J.K. Kozłowski, Mury cyklopów, Wr 1971; J. Żylińska, Kapłanki, amazonki i czarownice. Opowieść z końca neolitu i epoki brązu 6500-1150 lat przed naszą erą, Wwa 1972; W. Hensel, Archeologia żywa, Wwa 1973; J. Maringer, Das Wasser in Kult und Glauben der vorgeschichtlichen Menschen, Anth 68(1973) 705-776; M. Gimbutas, Gods and Goddesses of Old E. 7000-3500 between Christ. Myths, Legends and Cult Images, Lo 1974; A. Häusler, Zur Problematik der Gräbersoziologie, w: Moderne Probleme der Archäologie, B 1975, 83-102; Prahistoria ziem polskich MV, Wr 1975-79; J.K. i S.K. Kozłowski, Pradzieje Europy od XL do IV tysiąclecia przed naszą erą, Wwa 1975; J. Maringer, Das Blut in Kult und Glauben der vorgeschichtlichen Menschen, Anth 71(1976) 226-253; F. Heiler, Die Frau In den Religionen der Menschheit, B 1977; J. Jelinek, Das grosse Bilderlexikon des Menschen in der Vorzeit, Gü 1977 (Wielki atlas prahistorii człowieka, Wwa 1977); J. Maringer, Priests and Priestesses in Prehistoric E., HR 17(1977) 101-120; tenże, Die Schlange in Kunst und Kult der vorgeschichtlichen Menschen, Anth 72(1977) 881-920; R. Drossier, Als die Sterne Götter waren. Sonne, Mond und Sterne im Spiegel von Archäologie, Kunst und Kult, L 1978; J. Maringer, Die Frau in den vorgeschichtlichen Religionen, Anth 74(1979) 753-769; R. Drossier, Kunst der Eiszeit. Von Spanien bis Sibirien, L 1980; J. Maringer, Der Widder in Kunst und Kult der vorgeschichtlichen Menschen, Anth 75(1980) 129-139; P. Phillips, The Prehistory of E., Lo 1980.
RELIGIE NAPŁYWOWE
Rozpowszechniały się w Europie skutkiem imigracji ich wyznawców, zarówno w pradziejach ( Europa II A), jak i w średniowieczu i w czasach nowożytnych ; ich żywotność zależała od trwania poszczególnych ludów lub zdolności zachowania odrębnej kultury; głębsze korzenie zapuściły w Europie 2 religie monoteistyczne: judaizm i islam; nadto w okresach ożywionej wymiany kulturalnej nasilało się zjawisko prozelityzmu, widoczne zwłaszcza w starożytnym cesarstwie rzymskim i w czasach najnowszych.
1. Judaizm rozpowszechnił się w Europie w wyniku napływu Żydów; jedynym ludem europejskim, który przyjął judaizm, byli Chazarowie; elementy judaizmu występowały u Żydów przyjmujących formalnie chrzest (marrani, frankiści) lub islam ( dönmeh) oraz u judaizantów na Rusi. Główne ośrodki świata judaizmu znajdowały się w średniowiecznej Hiszpanii (XI-XIV w.) i w nowożytnej Polsce (XVI-XIX w.).
Napływ Żydów do Europy był wynikiem sytuacji politycznej w Ziemi Świętej, a także ich aktywności handlowej. W II w. prz.Chr. Żydzi mieszkali rozproszeni ( diaspora ) w Grecji i greckich miastach na Krymie; po zdobyciu Palestyny przez Pompejusza (63 prz. Chr.) powstała kolonia żydowska w Rzymie, znacznie powiększona po zburzeniu Jerozolimy przez cesarza Tytusa (70 po Chr.); ośrodki te odwiedzał Piotr i Paweł Apostoł; w I-IV w. kolonie żydowskie powstawały w większych miastach cesarstwa, w VI w. wzrosła znacznie liczba Żydów w Europie Zachodniej.
Ku judaizmowi skłaniali się pogańscy mieszkańcy Krymu, jednak zwyciężyło tam chrześcijaństwo. Judaizm przyjęła część mongolskich Chazarów wraz z ich władcą; w państwie tym (VIII-X w. na stepach pomiędzy M. Czarnym i Kaspijskim) były faktycznie równoprawne 3 religie monoteistyczne; wpływy Chazarów sięgały do Kijowa. Na Rusi kupcy żydowscy działali od X w.; wydalił ich Włodzimierz Monomach (pocz. XII w.); przetrwali jednak do najazdów Tatarów (XIII w.).
Na obszarze wielokulturowego cesarstwa rzymskiego, Żydzi należeli do różnych grup społecznych i posiadali szeroką autonomię religijną; w miarę unifikacji religijnej państw Europy i formowania ustroju stanowego doszło do wyodrębnienia i specjalizacji zawodowej społeczności żydowskiej, skupiającej się na rzemiośle i handlu, zwłaszcza na zakazanej chrześcijanom lichwie; w miastach Żydzi niekiedy różnili się strojem (taki nakaz sformułowano 1215 na Soborze Laterańskim IV) i zamieszkiwali wyodrębnione dzielnice (getto); władcy feudalni ściągali od nich wysokie podatki i korzystali z kredytu; udane operacje pieniężne prowadziły do szybkiego bogacenia się Żydów, a charakterystyczny duży przyrost naturalny ludności żydowskiej wynikał nie tylko z wczesnego zawierania małżeństw, lecz także ze zdrowszego pożywienia („w lat dwunastu się żenią, na wojnie nie giną, od powietrza nie umierają, więc się namnożyli" - S. Miczyński, 1598). Czynniki te powodowały niezadowolenie chrześcijan i wysuwanie zarzutów, również natury religijnej; oskarżano Żydów zwłaszcza o rytualne mordy dzieci chrzęść, dla uzyskania krwi do macy paschalnej (takie oskarżenia kwestionowała bulla papieża Innocentego IV z 1247) i o wykradanie z kościołów hostii dla zabiegów magicznych ; toteż niekiedy wybuchały pogromy Żydów, zaś władcy nakazywali im opuszczenie kraju. Niektórzy Żydzi przyjmowali chrzest pod przymusem dla ratowania życia lub uniknięcia wypędzenia, zachowując potajemnie przepisy judaizmu; takie przypadki badała inkwizycja, skazując winnych m.in. na spalenie na stosie.
Ważnym ośrodkiem judaizmu od I w. po Chr. był Płw. Pirenejski; w państwie Wizygotów 613 dano Żydom do wyboru chrzest lub opuszczenie kraju. Arabowie byli bardziej tolerancyjni; ministrem kalifa Kordowy był Chaszdaj ibn Szaprut (poł. X w.), który korespondował m.in. z władcą Chazarów Józefem (MPHI 51-83); Ibrahim ibn Jakub posłował 966 do ces. Ottona I i w raporcie opisał m.in. Polskę (MPHn I); Beniamin z Tudeli spisał relacje o gminach współwyznawców w Europie, Azji i Afryce w poł. XII w. Fanatyczni Almohadowie, którzy zdobyli Kordowe, zażądali przejścia w 1148r. Żydów na islam; natomiast władcy chrześcijańscy, wypierający Arabów, udzielali Żydom szerokich przywilejów; w końcu XIV w. wypędzono Żydów z Aragonii, 1492r. ze zjednoczonej Hiszpanii, a w 1498r. z Portugalii; pozostałych, którzy przyjęli katolicyzm ( marrani), bacznie obserwowano, by stwierdzić, czy chrzest nie był pozorny. Znaczna liczba Żydów hiszp. (sefardzi mówiący językiem ladino - od: łacina) i marranów przeniosła się do Turcji, część znalazła schronienie we Włoszech, południowej Francji i Holandii.
We Włoszech liczne grupy żydowskie istniały już w IV-V w.; w tym podzielonym i zurbanizowanym kraju Żydzi korzystali z opieki cesarza i papieża; młodzież studiowała na uniwersytetach; w Wenecji wydrukowano cały Talmud; z czasem rosły jednak ograniczenia, getta zorganizowano w Rzymie i Wenecji (od 1516), w Rzymie inkwizycja spaliła w 1553r. Talmud.
W Konstantynopolu już w IV w. istniała dzielnica żydowska Pera; cesarz Justynian I Wielki utożsamiał Żydów z heretykami; wielokrotnie ponawiano przepisy, ograniczając ich prawa. Sytuacja Żydów poprawiła się po zdobyciu cesarstwa przez Turków; w XVI w. napłynęli sefardzi i marrani rozwijając handel i wytwórczość; marran J. Nassi (zm. 1579), minister sułtanów Sulejmana II i Selima II, prowadził m.in. korespondencję z królami Polski.
We Francji pierwszym ośrodkiem żydowskich była Marsylia, prowadząca handel z Aleksandrią; w IV w. gminy żydowskie były i w innych miastach południowej Francji ; król Franków Dagobert I dał 629 Żydom do wyboru chrzest lub opuszczenie kraju; cesarz Karol Wielki i Ludwik I Pobożny byli im przychylni; królowie Francji wydalali ich w 1182r. (powrót 1198), w 1306r. (powrót 1314) i ostatecznie 1394r. Do Anglii Żydzi napływali z Francji w XI w. i zostali wypędzeni 1290r.
W miastach nadreńskich Żydzi mieli gminy już od I w. po Chr. ; ich sytuacja zmieniła się radykalnie 1096r., gdy przechodzący krzyżowcy urządzali pogromy; w okresie czarnej śmierci (1348-49r.) zarzucano Żydom zatruwanie studzien; w XV w. pogromy towarzyszyły kazaniom Jana Kapistrana; usuwanie Żydów zależało od lokalnych władców (np. z Wiednia 1421r. i ponownie 1670r.). Z Niemiec pochodzą Żydzi aszkenazyjscy, używający języka jidisz, którzy zaludnili Europę Środkową i Wschodnią.
W Europie Środkowej Żydzi byli już w X w. (Praga); napływali zwłaszcza w okresach prześladowań w Niemczech. Wzorem dla uregulowania ich sytuacji był statut księcia Austrii Fryderyka II z 1244r. dający Żydom specjalne prawa i opiekę władcy; podobne postanowienia podjął 1251r. król węgierski Bela IV, w 1254r. król czeski Przemysł Ottokar II, w 1264r. książę wielkopolski Bolesław Pobożny; powtórzyli je później królowie: Kazimierz III Wielki i Kazimierz IV Jagiellończyk. Na Litwę przyjął Żydów wielki książę Witold (1388r.), który sprowadził też z Krymu karaimów; w 1539r. sejm polski poddał Żydów pod jurysdykcję właścicieli zamieszkiwanych dóbr; XVI i 1. połowa XVII w. były okresem rozkwitu judaizmu w Polsce.
W latach 1648-57r. najeźdźcy wymordowali wielu Żydów, zmuszając innych do ucieczki, zwłaszcza do krajów bałkańskich; pogromy powtórzyły się w 1768r. (rzeź humańska); pomimo tych klęsk wzrost liczby Żydów na ziemiach polskich był bardzo znaczny: od 30 000 ok. 1400 do 500 000 w poł. XVII w. oraz - pomimo 150 000 do 200 000 strat w latach 1648-57 - do ok. 1 mln w końcu XVIII w. (stanowiło to ponad 70% Żydów Europy i ponad 40% świata). Zgodnie ze Statutem litewskim Żyd przyjmujący chrzest stawał się szlachcicem; zasadę tę rozciągnięto z czasem na Polskę; znalazła ona zastosowanie zwłaszcza wobec frankistów.
Do Wielkiego Księstwa Moskiewskiego Żydów nie wpuszczano; sektę judaizantów, powstałą pod wpływem Żydów litewskich w Nowogrodzie Wielkim i Moskwie, wytępił Iwan III paląc przywódców na stosie w 1504r.; cesarz Piotr I pozwolił Żydom osiedlać się, jednak już w 1734r. zostali wysiedleni. W wyniku rozbiorów Polski w państwie rosyjskim znalazło się ponad 0,5 min Żydów; ograniczono ich zamieszkanie do „strefy osiedlenia" na „ziemiach zabranych", wpuszczając po 1861r. w głąb Rosji tylko fachowców.
Ponowny napływ Żydów i marranów do Europy Zachodniej następował od XVI w. (Francja, Holandia, Anglia) ; emigrowali oni również do Ameryki.
Od oświecenia uzyskiwali poprawę sytuacji - od tolerancji po pełnię praw obywatelskich: w 1776r. równouprawnienie w Ameryce Pn., w 1782r. dekret tolerancyjny cesarza Józefa II, w 1791r. emancypacja we Francji; w XIX w. różne państwa, zwłaszcza Europy Środkowej, anulowały ograniczenia praw ludności żydowskiej ; widocznym przejawem tego było wyjście Żydów z getta i rozprzestrzenienie się na inne dzielnice miasta (Rzym), często połączone z wykupem większości domów (Warszawa, Kraków); w Rosji równouprawnienie Żydów zadeklarował rząd tymczasowy w 1917r.; traktat wersalski w 1919r. zagwarantował w państwach nowo powstałych prawa mniejszości narodowych (w tym i Żydów).
W XIX w. asymilacja mas żydowskich poprzez szkołę czyniła postępy, zwłaszcza w Niemczech; w obronie stanu posiadania inteligencji chrześcijańskiej wystąpił ok. 1880r. ruch antysemicki ( antysemityzm); jego przejawami były m.in. procesy o mord rytualny (1887r. na Węgrzech, 1892r. i 1900r. w Niemczech), czy szpiegostwo (np. w 1894r. sprawa Dreyfusa we Francji). Również w Rosji od połowy XIX w. rósł napływ Żydów do szkół rosyjskich, w 1891r. ograniczono ich udział w szkołach średnich i wyższych do 10%. Pogromy Żydów w nowo powstałej Rumunii miały miejsce w 1866r. i 1870-73r.; kongres berliński w 1879r. wymusił na rządzie przyznanie im równouprawnienia. Na Ukrainie pogromy i rzezie wybuchały w 1881-82r., 1903r., 1905r., 1919r.; w Kijowie odbył się też proces o mord rytualny (ok. 1910r.). Pogromy te oraz ograniczenia praw Żydów w głębi Rosji (1882r.) były przyczyną masowej emigracji do Ameryki, dokąd w latach 1881-1914 przybyło ich z Europy Wschodniej blisko 3 mln; mniejsze grupy kierowały się do Królestwa Polskiego („Litwacy") i Palestyny (120 000 do 1929).
Szkolnictwo religijne obejmowało prawie całą społeczność żydowską. Myśl judaistyczna w Europie wyodrębniała się od X w. ; w Troyes we Francji Raszi sporządził przystępny komentarz do Biblii i Talmudu; we Włoszech powstał przekład Historii żydowskiej Józefa Flawiusza z języka greckiego na hebrajski ; w Hiszpanii Jehuda ben Samuel Halewi łączył religię z uczuciem, Awicebron z neoplatonizmem, zaś Majmonides uzgadniał Torę z poglądami Arystotelesa; od XIV w. dominował kierunek rabinistyczny, znajdujący wyraz w kabale.
Na niej opierały się poglądy mesjanizmu: we Włoszech w latach 1524-32 działali Dawid Reu ben i i marran Salomon Molko, w Turcji - Sabataj Cwi, który przyjął islam w 1666r., zaś żydowsko - turecka sekta jego zwolenników (dönmeh) przetrwała w Salonikach do XX w., w Polsce - J. Frank, który przyjął chrzest w 1759r. (ojcem chrzestnym był król August III) i zgromadził wokół siebie zwolenników (zwani frankistami - z czasem wsiąkli w polską szlachtę). W Międzybożu na Podolu osiadł ok. 1740r. Baal Szem Tow (Beszt), twórca chasydyzmu, nawiązujący do kabały i podkreślający znaczenie wiary; jego następcy (cadykowie) cieszyli się wielkim uznaniem mas żydowskich Ukrainy i Polski do XX w. W nawiązaniu do mesjanizmu w 1862r. M. Hess sformułował ideę syjonizmu, zaś T. Herzl opublikował książkę Judenstaat (w 1896r.); pierwszy kongres (Bazylea 1897r.) uchwalił stworzenie siedziby dla Żydów w Palestynie. Ruch autonomistów (folkiści) postulował walkę o warunki życia w diasporze; ruch rewolucyjno - socjalistyczny (Bund 1897r.) walczył zarówno o prawa obywatelskie, jak i o narodowe.
Już od XVII w. wybitniejsze jednostki emancypowały się spod autorytetu rabinów i asymilowały do otoczenia, wnosząc istotny wkład do kultury Europy; w Holandii działali wolnomyśliciele: marran U. Acosta i B. Spinoza; w Niemczech M. Mendelssohn pisał traktaty filozoficzne i przełożył na niemiecki Biblię wraz z gramatyką i komentarzem hebrajskim ; w Anglii działała rodzina bankierska Rothschildow; we Francji od 1848 ministrem sprawiedliwości był A. Crémieux; w Rosji działał L.D. Trocki, w niemieckiej republice weimarskiej - Hugo Preuss i Walther Rathenau; młodzież żydowska angażowała się masowo w ruchu socjalistycznym. Laureatami nagrody Nobla w zakresie literatury zostali : polski aszkenaz LB. Singer, piszący w Stanach Zjednoczonych w języku jidisz (1978r.), oraz bułgarski sefard Elias Canetti, mieszkający w Londynie i piszący po niemiecku (1981r.).
W XIX w. coraz częstsze stawały się chrzty zasymilowanych Żydów: dzieci M. Mendelssohna, poeta H. Heine, socjaliści K. Marks i F. Lassalle, premier Anglii (od 1874r.) Beniamin Disraeli, polscy finansiści; prowadziło to często do małżeństw z dawnymi chrześcijanami. W ten sposób masy wyznawców judaizmu traciły swą elitę, pozostając pod wpływem rabinów.
W 1933r. było na świecie 16 mln wyznawców judaizmu, z czego w Europie 10 mln (63 %), w tym 8 mln w Europie Środk.-Wsch. (z tego 6 mln na obszarze Polski przedrozbiorowej) i 2 mln w Zachodniej. W Polsce stanowili oni 10% ogółu ludności (ponad 3 mln), na Białorusi i Litwie ok. 8%, na Węgrzech i Ukrainie (blisko 2 mln) ponad 5 %, na Łotwie i w Rumunii (do 1 mln) ok. 5 %, w Austrii, Czechosłowacji i Holandii ok. 3%, w pozostałych krajach poniżej 1 % (w tym w Niemczech do 600 000, czyli 0,9 %). Pod rządami Hitlera w Niemczech zapanowała ideologia rasizmu; w myśl norymberskich ustaw za Żyda uznawano tego, kto miał choćby jednego z dziadków wyznawcę religii mojżeszowej; hitlerowcy dokonali ludobójstwa ok. 5,1 mln Żydów europejskich; po 1945r. wielu Żydów wyemigrowało z Europy do Ameryki i Izraela.
W 1967r. było na świecie 13,6 mln wyznawców judaizmu, z czego w Europie 4,1 mln (30%); największe skupiska znajdowały się w ZSRR (ponad 2 mln, czyli poniżej 1,5% ogółu mieszkańców) oraz we Francji i Wielkiej Brytanii (po ok. 0,5 mln, czyli poniżej 1 %). Główne centra judaizmu znajdują się obecnie poza Europą : w Stanach Zjednoczonych blisko 6 mln, w Izraelu ponad 2 mln.
Źródła:
I.M. Jost, Geschichte des Judenthums und seiner Sekten, F 1820-29; H. Nussbaum, Historyja Żydów od Mojżesza do epoki obecnej III-V, Wwa 1889-90; JE I-XII; S.M. Dubnow, Jewish History, Ph 1903 (Historia Żydów, Kr 1939, Wałbrzych 1948*); Grätz; S.M. Dubnow, Weltgeschichte des jüdischen Volkes IV-X, B 1926-29; JüdLex I-IV; EJud I-X; A. Ruppin, Soziologie der Juden I-II, B 1930-31; G. Scholem, Major Trends In Jewish Mysticism, NY 1941; S.W. Baron, A Social and Religious History of the Jews I-XVII, NY 1952-80; W. Keller, Und wurden zerstreut unter alle Völker, Mn 1968; A. Cala, Kabala t chasydyzm. Novum 19(1978) z. 11-12, 111-141.
2. Islam rozpowszechniał się w Europie wraz z ekspansją Arabów, Tatarów i Turków, wkraczających z południa i wschodu ; powstrzymanie kolejnych inwazji (VIII, XIII, XVI-XVII w.) i późniejsze wypieranie najeźdźców ograniczyło (na kilka stuleci) ich władzę do obszarów peryferyjnych Europy; z czasem przyjmowała islam część ludności podbitej, widząc w tym interes praktyczny; od połowy XX w. wyznawcy islamu napływają jako siła robocza do krajów Europy zachodniej, zwłaszcza do Francji Wlk. Brytanii i RFN.
Podboje Arabów rozpoczęły się po śmierci Mahometa (632r.); w 649r. zdobyli Cypr; w 711r. wkroczyli z Afryki do Hiszpanii, rozbijając królestwo Wizygotów; stamtąd atakowali Galię w 719-732r., gdzie zatrzymał ich Karol Młot, wódz Franków; od 798r. zdobywali wyspy Morza Śródziemnego, od 840r. południowe Włochy; w latach 889-975 najeżdżali Prowansję, obsadzając okresowo przełęcze alpejskie. Odrębne państwo arabskie powstało w Hiszpanii ze stolicą w Kordowie: emirat od 756r., kalifat 929-1031r.; później Półwysep Pirenejski należał do kalifatu afrykańskich Almohadów, mających w latach 1170--1212 stolicę w Sewilli; pozostałe zdobycze były powiązane z północną Afryką. Arabowie odnosili się tolerancyjnie do wyznawców religii monoteistycznych.
Do wyjątków należały nakazy islamizacji (np. Żydów Kordowy w 1148r.); częściej ludność podbita przyjmowała religię zwycięzców (w Hiszpanii moryskowie) lub asymilowała się kulturalnie; takimi byli hiszpańscy mozarabowie (wymordowani lub wygnani z Arabii Hiszpanie w 1126--37r.) z najbardziej znanym Cydem (Rodrigo Diaz de Vivar), przeciw postawie których protestowali chrześcijanie już w IX w. (44 „dobrowolnych męczenników" w Kordowie w latach 850-859). Wypieranie Arabów z Półwyspu Pirenejskiego, po przejściowych sukcesach Karola Wielkiego (Marchia Hiszpańska), rozpoczęło się w 939r. (tzw. rekonkwista), przybierając od 1064r. charakter krzyżowych wypraw; po 1262r. pozostał jedynie emirat Grenady (do 1492r.) jako lenno królów Kastylii; Kretę i Cypr odzyskało Bizancjum w latach 961-964; południowe Włochy zdobywali od 1038 francuscy Normanowie; wyspy (Korsykę, Sardynię), również Piza.
W krajach tych pozostało niewielu wyznawców islamu, najliczniejsi w XII-XIII w. na Sycylii i w XVI w. w Grenadzie; tych ostatnich zmuszano do przyjęcia chrztu, zaś w 1609r. deportowano; trwalsze ślady przetrwały w kulturze, zwłaszcza materialnej ; w Kordowie wbudowano katedrę w środek olbrzymiego (135 x 175 m), niskiego meczetu; dwór królów Sycylii miał wiele cech orientalnych (wnuk Rogera II ces. Fryderyk II utrzymywał harem); administracja tego państwa przejęła rozwiązania arabskie, bardziej nowoczesne od zachodnio - europejskich; Fryderyk II założył w 1224r. uniwersytet w Neapolu (pierwszy, który otrzymał dokument erekcyjny) i przekazał mu bogaty zbiór pism arabskich.
Półwyspy Pirenejski i Apeniński stanowiły drogi przekazu umiejętności wyrobu papieru, tkania jedwabiu, wschodniego introligatorstwa i metaloplastyki ; dorobek myśli greckiej i arabskiej poznawano dzięki przekładom na łacinę, dokonywanym już pod rządami chrześcijan: szkoła w Toledo w 1135-1284r. z arabskiego, na Sycylii też wprost z greckiego (Palermo od ok. 1160r.); tak poznano cyfry arabskie, osiągnięcia astronomii czy optyki; na dworze Rogera II działał najwybitniejszy geograf średniowiecza al-Idrisi (T. Lewicki, Polska i kraje sąsiednie w świetle „Księgi Rogera" geografa arabskiego z Xli w. al-ldrisi'ego, I Kr 1945, II Wwa 1954); pisma uczonych, m.in. Arystotelesa, poznawano wraz z komentarzami, oddziaływającymi na szkoły myślenia w Europie Zachodniej ( awerroizm, iluminizm).
Na stepach południowo-wschodniej Europy, opanowanych przez Tatarów (wyznających religie plemienne), islam zapanował na przełomie XIII-XIV w. Państwo Ordy Kipczackiej, czyli Złotej, będące częścią obszarów podbitych w 1. poł. XIII w. przez Mongołów pod wodzą Temuczyna (Czingis-chan), sięgało na wschodzie po Irtysz, na południu po Kaukaz; chan Berke (1256-66), rezydujący w Saraju nad Wołgą, przyjął islam, który za Uzbeka (1312-40r.) stał się religią państwową; ponowne zjednoczenie Mongołów było dziełem Timura, który m.in. zburzył Saraj w 1395r.; wkrótce jednak uniezależniła się Wielka (Złota) Orda, zaś od niej m.in. chanaty: kazański, astrachański i krymski (od 1475r. pod zwierzchnictwem Turcji); chan krymski Mengli Girej rozbił w 1502r. Wielką Ordę. Na zachodzie Tatarzy zniszczyli zwłaszcza okolice Kijowa (1240r.) i rozciągnęli zwierzchnictwo nad wszystkimi dzielnicami Rusi (z wyjątkiem Nowogrodu Wielkiego); zatwierdzali książąt, a zwłaszcza wielkiego księcia z Włodzimierza nad Klaźmą, który był ich pełnomocnikiem, głównie w zakresie zbierania danin; tytuł ten mieli początkowo władcy Tweru, zaś po 1318r. władcy Moskwy z decyzji Uzbeka; szybki rozwój księstwa moskiewskiego zaowocował już w 1380r. zwycięstwem Dymitra Dońskiego nad Tatarami, ale dopiero w 1480r. Iwan III zaprzestał płacenia im danin. Najazdy Tatarów na ziemie ruskie Litwy (przyłączone do Korony Polskiej w 1569r.) trwały od XIII do początku XVIII w.; Timur zadał klęskę wielkiemu księciu Witoldowi w 1399r. nad Worsktą (na wschchód od Kijowa).
Tatarzy posiłkowali Litwinów pod Grunwaldem (1410r.); brali udział w wojnach Polski z Moskwą, Turcją i Kozakami w poł. XVII w. Kontakty polityczne prowadziły m.in. do małżeństw; książęta dzielnicowi Rusi w latach 1257-1305 mieli 4 żony Tatarki, z których tylko jedna była córką chana; zapewne przyjmowały one chrzest, tak jak zięć Iwana III w 1506r., chyba syn ostatniego władcy Wielkiej Ordy; brak natomiast informacji o wydawaniu księżniczek ruskich za muzułmanów. Tatarzy, którzy musieli emigrować z przyczyn politycznych, znajdowali schronienie w krajach sąsiednich - taka jest geneza muzułmanów litewskich (m.in. okolice Suwałk i Białej Podlaskiej), którzy zostali zrównani ze szlachtą; natomiast chrześcijanie brani w jasyr nie mieli możliwości kontynuowania swych tradycji.
W latach 1552-57 Moskwa uzależniła chanaty kazański i astrachański oraz rozciągnęła protektorat nad Ordą Nogajską (nad rzeką Ural); w latach 1739-92 przyłączono do Rosji Zaporoże i wybrzeże Morza Czarnego do Dniestru (zabrane Turcji), w tym chanat krymski (1783r.). Pomimo napływu ludności rolniczej, zwłaszcza prawosławnej, udział wyznawców islamu w południowo-wschodniej części Rosji europejskiej pozostał znaczny; spis ludności w 1897r. wykazał ich ok. 3,5 mln, najwięcej w guberniach nad środkową Wołgą i rzeką Ural (Ufa 50%, Kazań 29%, Orenburg 23% i sąsiednie) oraz u ujścia Wołgi (Astrachan 31%) i na Krymie (13%).
Turcy Osmańscy utworzyli w 2. połowie XIII w. państewko w Azji Mniejszej (200 km na pd.-wsch. od Konstantynopola); w 1357r. przekroczyli Cieśninę Dardanelską; w 1389r. rozbili Serbów na Kosowym Polu, rozciągając nad nimi zwierzchnictwo; w 1393r. opanowali Bułgarię; w 1396r. rozbili krucjatę króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego pod Nikopolis nad Dunajem; ekspansję przerwała klęska zadana Turkom przez Timura w Azji Mniejszej (Ankara 1402r.); dalsze podboje miała powstrzymać odsiecz dla okrążonego cesarstwa bizantyjskiego, którą prowadził Władysław III (Jagiellończyk), król Węgier i Polski (klęska pod Warną 1444);
Turcy zdobyli w 1453r. Konstantynopol, podbili Serbię (1459r.), Bośnię (1463r.), Albanię (1479r.), księstwa Grecji, wybrzeża Morza Czarnego po ujście Dniepru (1526r.) oraz południowy Krym (1475r.); zwycięska bitwa pod Mohaczem (1526r.), w której zginął Ludwik II (Jagiellończyk), król Węgier i Czech, otworzyła Turkom drogę do Wiednia (1529r.) i umożliwiła zajęcie środkowych Węgier; zwierzchnictwo sułtana uznawali książęta Wołoszczyzny, Mołdawii, Siedmiogrodu (od 1541r.) i chan krymski (od 1475r.); wojny z Polską (Cecora 1620r., Chocim 1621r. i 1673r.) doprowadziły do zajęcia Podola (1672r.) od Kamieńca po Dniepr, poniżej Kijowa; w 1711r. cesarz Piotr I odstąpił Turkom Zaporoże.
Ekspansja morska objęła wyspy M. Egejskiego, Rodos (1522r.), Cypr (1573r.), Kretę (1669r.); chrześcijanie rozbili flotę turecką pod Lepanto (1571r.) i armię lądową pod Wiedniem ( w 1683r. odsiecz Jana III Sobieskiego); traktatem w Karłowicach w 1699r. Turcy odstąpili Habsburgom Węgry i Siedmiogród, a Polsce Podole; później Habsburgowie zajęli Banat (1718r.), okresowo Serbię i Óltenię (1718-39r.) oraz mołdawską Bukowinę (1775r.); Rosja w latach 1739-92 opanowała wybrzeża M. Azowskiego i Czarnego po Dniestr; stolicą Turcji był od ok. 1361r. Adrianopol, a od 1453r. Konstantynopol, przemianowany na Stambuł.
Na zdobytych terenach Turcy pozbawiali ziemi miejscowych bojarów, przejmując ją na własność ; również wojsko i administracja pozostawały w rękach muzułmanów; w poł. XIV w. zorganizowano z chłopców chrześcijańskich, wychowanych w islamie, bractwo rycerskie - janczarów ( w1826r. wymordowani podczas buntu); na islam przechodzili sporadycznie usunięci książęta, otrzymując wysokie urzędy ( w1551r. mołdawski Eliasz II, w 1591r. wołoski Mitinea II Renegat), bardziej masowo chłopi dla uzyskania własności ziemi (Bośnia, Albania); również przystosowywali się Grecy, przyjmujący islam (renegaci) lub pośredniczący pomiędzy obiema kulturami ( fanarioci); kultura turecka wywarła swoje piętno nawet na Podolu (zdobnictwo).
Chrześcijanie na obszarach opanowanych przez Turków zostali zepchnięci do najniższych warstw społecznych; większe kościoły zostały przejęte na meczety (Hagia Sophia) lub zburzone (na Nizinie Węg.); opiekę nad chrześcijanami w Turcji (na zasadzie wzajemności) przewidywały traktaty XVII w. dla króla Polski, od 1774r. dla cesarza Rosji ; jedynie kupcy katoliccy mieli specjalne prawa (Genua, Wenecja, od XVI w. Francja i dalsze państwa); wasale chrześcijańscy, płacili wysoki haracz. Od końca XVI w. wzrósł znacznie wyzysk ludności, powodując liczniejsze zbiegostwo i rozbójnictwo; powstania chrześcijan przeplatały się z buntami wielkorządców prowincji; zaangażowanie Austrii i Rosji oraz echa rewolucji franc. (1789r.) prowadziły do przekształcenia tego oporu w ruch niepodległościowy;
Serbia uzyskała na krótko samodzielność (w latach 1804--13), następnie szeroką autonomię i od 1878r. niepodległość; Mołdawia i Wołoszczyzna, zajęte przejściowo przez Rosję (która przyłączyła Besarabię w 1812r.), uzyskały w 1829r. autonomię i jako Zjednoczona Rumunia, a w 1878r. niepodległość; powstanie w Grecji w 1821r. doprowadziło do niepodległości w 1830r.; Bułgaria otrzymała autonomię w 1878r., zaś w 1908r. niepodległość; Bośnię przyłączono w 1878r. do Austrii (formalna aneksja - 1908r.); Albania stała się niepodległa w 1913r.; równocześnie podzielono między sąsiednie państwa bałkańskie, resztę posiadłości tureckich z wyjątkiem rejonu cieśnin; północne przedpole stolicy z Adrianopolem przyłączono w 1919r. do Grecji - jednak przegrana wojna w 1922r. przywróciła tu władzę Turków i spowodowała masową emigrację Greków (również z zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej).
W rezultacie tych zmian zmalała liczba wyznawców islamu; stanowią oni znaczną większość ludności Turcji europejskiej (liczącej w 1974r. — 3,4 mln mieszkańców) i Albanii (2,4 mln); w Jugosławii (liczącej 21,2 mln mieszkańców) wśród ludności republiki Bośni i Hercegowiny 1,1 miliona podaje „narodowość muzułmańską", zaś w okręgu autonomicznym Kosowo zamieszkuje 1 mln Albańczyków; w Bułgarii (liczącej 8,7 mln mieszkańców) mniejszość turecka, skupiona na południu i wschodzie, wykazuje większy przyrost naturalny od przeciętnej krajowej.
Po ostatniej wojnie wyznawcy islamu napływają jako siła robocza do Europy Zachodniej; Turcy (620 000) są skupieni głównie w Niemczech (540 000), zaś Algierczycy (370 000) we Francji. Działają również misje muzułmańskie.
Źródła:
Els; Ph.K. Hitti, History of the Arabs, Lo 1960 (Dzieje Arabów, Wwa 1969); Ś.M. Kuczyński, Studia z dziejów E. wschodniej X-XVII w., Wwa 1965; W. Felczak, Historia Węgier, Wr 1966; J. Demel, Historia Rumunii, Wr 1970; T. Wasilewski, Historia Bułgarii, Wr 1970; I. Bozie, S. Čirkovic, M. Ekmecić, V. Dedijer, Istorija Jugoslavie, Beograd 1973; J. Reychman, Historia Turcji, Wr 1973; A.E. Vacalopoulos, History of Macedonia 1354-1833, Tessaloniki 1973; J. Skowronek, M. Tanty, T. Wasilewski, Historia Słowian południowych i zachodnich, Wwa 1977.
3. Inne religie szerzyły się w Europie zwłaszcza w okresach ożywionej wymiany kulturalnej. W starożytnym cesarstwie rzymskim rozpowszechniały się kulty wschodnie : egipskie (Izydy i Ozyrysa), małoazjatyckie (bogini płodności), zwłaszcza perskiego boga Mitry; mitraizm, popierany przez cesarzy, stał się w III w. po Chr. niemal zorganizowanym Kościołem; na tym dorobku mogło częściowo bazować chrześcijaństwo, przejmując wyznawców, symbole, miejsca kultu (kościół S. Clemente w Rzymie).
Do religii napływowych można też zaliczyć gnostycyzm (II w.), zwłaszcza gnozę perską ( manicheizm, IV-V w.), oddziaływającą jeszcze w X w. na Bałkanach (bogomili), w XII w. we Francji (katarowie).
W średniowieczu przybyli Cyganie z północno-zachodnich Indii, wędrujący taborami do dziś; ich liczbę w Europie szacuje się na 4 mln, z czego 2,5 mln w Europie Wschodniej ; w średniowieczu osiedli w Europie karaimi z Iraku; ich księgami świętymi jest StaryTestament, językiem liturgicznym - hebrajski, natomiast na co dzień używają języka zbliżonego do tureckiego.
Od XVIII w. wzrasta w zachodniej Europie fascynacja Wschodem, również religiami Azji ; w XX w. napływają tu wyznawcy buddyzmu z dawnych posiadłości brytyjskich, propagując niekiedy swą religię (np. w Niemczech).
Źródła: eduteka.pl
wikipedia.org
internet/strony publiczne
Staniq.
