Temat jest zamknięty
Marksowskie zainteresowanie pojęciem ideologii wynikało z fiaska prób urzeczywistnienia rewolucji proletariackich oraz niedoskonałości materializmu historycznego w odniesieniu do kwestii podmiotowości, znaczenia i polityki kulturowej. Mówiąc skrótowo, zainteresowanie ideologią wyrosło z refleksji nad tym, dlaczego kapitalizm, który uważano za oparty na wyzysku system stosunków ekonomicznych i społecznych, nie został obalony przez rewolucję klasy robotniczej.
- Czy porażka rewolucji proletariackiej była zatem porażką proletariatu związaną z nieumiejętnością prawidłowego rozumienia świata, w którym żyli jego członkowie?
- Czy klasa robotnicza wykazywała "fałszywą świadomość", czyli błędny światopogląd służący interesom klasy kapitalistycznej?
Marksizm i fałszywa świadomość
Istnieją dwa aspekty myśli marksowskiej, leżące u podstaw rozumowania, w którym kładzie się nacisk na "fałszywą świadomość".
Po pierwsze, Marks stwierdza, że w każdym społeczeństwie ideami dominującymi są idee klasy panującej. Po drugie, sugeruje on, że to, co postrzega się jako prawdziwy charakter stosunków społecznych w kapitalizmie, jest w rzeczywistości wytworzoną przez rynek mistyfikacją. Inaczej mówiąc, przyjęcie poglądu, że ludzie mogą w niczym nie ograniczony sposób sprzedawać swoją pracę, za co dostają uczciwą płacę, wynika z błędnego przeświadczenia, iż taka jest natura świata społecznego.
Marks przekonuje również, że kapitalizm łączy się z wyzyskiem na poziomie produkcji. Chodzi tu o pozyskanie od proletariatu wartości dodatkowej. W rezultacie pozory rynkowych stosunków równości przesłaniają głębokie struktury wyzysku.
Mamy tu do czynienia z dwoma ujęciami pojęcia ideologii, których celem jest uzasadnienie partykularnych interesów klas posiadających władzę. Głoszą one, że ideologia obejmuje:
- idee rozumiane jako spójne twierdzenia o świecie i dominacji klas burżuazyjnych bądź kapitalistycznych;
- światopoglądy będące dokładnym odbiciem struktur kapitalizmu, które prowadzą do mylnego pojmowania świata społecznego.
W marksizmie idee nie są niezależne od materialnych i historycznych warunków ich wytwarzania. Przeciwnie - uważa się, że ludzkie postawy i przekonania są w systemowy, strukturalny sposób powiązane z materialnymi warunkami egzystencji. Ta szeroka koncepcja idei i warunków materialnych pozostawia jednak bez odpowiedzi wiele ważnych pytań:
- Jaki jest związek między ideami a materialnymi warunkami egzystencji?
- Jeśli model bazy i nadbudowy jest nieadekwatny - co stwierdziłaby większość badaczy z zakresu studiów kulturowych - to jak można określić związek między ideami a warunkami materialnymi?
- W jakim stopniu chodzi tu o domniemaną "fałszywość" ideologii?
- Czy można powiedzieć, że życie wszystkich ludzi bez wyjątku jest fałszywe? Skąd mamy to wiedzieć?
- Kto ma umiejętność widzenia "prawdy" i oddzielenia jej od ideologii? W jaki sposób jest to możliwe?
- Jeśli problem ideologii nie jest problemem prawdy jako takiej, ale raczej adekwatności, czyli - inaczej mówiąc - ideologia jest nie tyle fałszywa, ile częściowa, to skąd należy oczekiwać adekwatnego wyjaśnienia?
Tego rodzaju pytania rodzi pojęcie ideologii w rozumieniu Althussera i Gramsciego.
Althusser i ideologia
Według Louisa Althussera, ideologia jest jedną z trzech głównych instancji lub poziomów formacji społecznej. W związku z tym jest ona względnie niezależna od innych poziomów (np. ekonomicznego), choć jest przezeń zdeterminowana "w ostatniej instancji". Ideologię, "system (posiadający własną logikę i rygor) reprezentacji (obrazów, mitów, idei i pojęć)", postrzega się tu jako praktykę przeżywaną, prowadzącą do przemian w świecie materialnym. Można wyróżnić cztery aspekty teorii Althussera, kluczowe dla jego poglądu na ideologię:
- Ideologia pełni ogólną funkcję tworzenia podmiotów.
- Ideologia jako doświadczenie przeżywane nie jest fałszywa.
- Ideologia, która nie uwzględnia rzeczywistych warunków egzystencji, jest fałszywa.
- Ideologia odgrywa ważną rolę w reprodukcji formacji społecznych i panujących w nich stosunków władzy.
Ideologiczne aparaty państwowe
Według Althussera, wejście człowieka w symboliczny porządek (języków), a tym samym konstruowanie go jako podmiotu (osoby), jest dziełem ideologii. W eseju Ideological State Apparatuses ("Ideologia i ideologiczne aparaty państwowe") stwierdza on, że "ideologia określa konkretne jednostki jako podmioty lub je w nie przekształca". Ideologia "pełni funkcję tworzenia konkretnych jednostek jako podmiotów". Ten argument stanowi jeden z aspektów antyhumanizmu Althussera, zgodnie z którym podmiot postrzega się nie jako samostanowiącego sprawcę, ale raczej jako "efekt" działania struktur. W tym przypadku powołanie podmiotu do istnienia jest następstwem ideologii, ponieważ "żadna praktyka nie istnieje inaczej niż na gruncie ideologii i w jej obrębie".
Mówiąc skrótowo, według Althussera, dyskurs ideologiczny konstruuje pozycje podmiotu lub miejsca dla podmiotu, z których świat staje się zrozumiały.
Podmioty są wytworami dyskursu, ponieważ na podmiotowość składają się pozycje, do których zajęcia obliguje nas dyskurs. Pojęcie dyskursu odnosi się do wytwarzania wiedzy poprzez język, który nadaje znaczenie obiektom materialnym i praktykom społecznym. Jednocześnie wyklucza on inne sposoby pojmowania jako niezrozumiałe. W tym sensie dyskurs, jako pogląd częściowy, jest ideologiczny. Ponadto takie niepełne sposoby pojmowania świata, które ustanawiają podmioty, służą reprodukcji porządku społecznego i interesów klas dominujących.
Podmioty fragmentaryczne
W paradygmacie althusserowskim podmioty powstające w obrębie ideologii nie stanowią jednolitych całości, ale fragmentaryczne, które zajmują wielorakie pozycje podmiotu. Na przykład klasa nie jest obiektywnym faktem ekonomicznym, ale ukształtowaną przez dyskurs zbiorową pozycją podmiotu. W rezultacie świadomość klasowa nie jest ani nieuchronna, ani jednolita. Pomimo pewnych wspólnych warunków egzystencji klasy nie tworzą automatycznie żadnej zasadniczej i jednolitej świadomości klasowej. Stanowią one raczej obszar przecinania się sprzecznych interesów, kształtowanych w toku rozwoju historycznego. Na świadomość klasową dodatkowy wpływ mogą wywierać na przykład czynniki płci kulturowej, rasy i wieku.
Podwójny charakter ideologii
Według Althussera, ideologię cechuje pewna dwoistość.
- Z jednej strony, ustanawia ona prawdziwe warunki życia ludzi i nie jest fałszywa.
- Z drugiej strony, postrzega się ją jako bardziej złożony zbiór znaczeń nadających światu sens (dyskurs ideologiczny) w sposób, który wynika z błędnego zrozumienia i przedstawiania stosunków władzy i stosunków klasowych. W tym sensie ideologia jest fałszywa.
Ideologia w pierwszym znaczeniu ustanawia światopoglądy, według których ludzie żyją i doświadczają świata. Ideologia nie jest tu fałszywa, gdyż tworzy ona kategorie i systemy reprezentacji, dzięki którym poszczególne grupy społeczne czynią świat zrozumiałym. Ideologia jest doświadczeniem przeżywanym. W drugim jednak znaczeniu ideologia ma przedstawiać wyobrażony stosunek jednostek do prawdziwych warunków ich egzystencji. Jeśli zatem uznaje się klasowe stosunki wyzysku w kapitalizmie za relacje oparte na międzyludzkiej wolności i równości, oznacza to, że pada się ofiarą złudzeń ideologii.
Według Althussera, ideologia istnieje jako pewien aparat i związane z nim praktyki. Wskazuje on na liczne instytucje, które określa jako "ideologiczne aparaty państwowe". Są to:
- rodzina;
- system edukacji;
- Kościół;
- środki masowego przekazu.
Za dominujący, przedkapitalistyczny, ideologiczny aparat państwowy Althusser uznaje Kościół. W kontekście kapitalizmu zastępuje go na tej pozycji system edukacji. Szkoły i uniwersytety wpisują się w proces reprodukcji ideologicznej (i fizycznej), związanej z funkcjonowaniem władzy oraz społecznych stosunków produkcji. Ideologię uważa się za dużo bardziej skuteczny środek utrzymania władzy klasowej niż siłę fizyczną.
Zdaniem Althussera, system edukacyjny upowszechnia główną ideologię klasy panującej, uzasadniającą i legitymizującą kapitalizm. Ideologia ta wskazuje również na postawy i zachowania wymagane przez grupy klasowe, które odgrywają dominującą rolę w ramach podziału pracy. Robotników uczy się akceptacji i godzenia z wyzyskiem, natomiast kierowników i zarządców - umiejętności rządzenia w imieniu klasy dominującej. Według Althussera, każda klasa jest wyposażona w ideologię konieczną do wypełniania roli przypisanej jej w społeczeństwie klasowym.
Co więcej, ideologia spełnia funkcję określaną jako "oddzielanie i jednoczenie". Chodzi o to, że przesłania ona "prawdziwe", związane z wyzyskiem, podstawy produkcji, przenosząc akcent z wytwarzania na wymianę. Zwracając szczególną uwagę na charakter ludzi jako jednostek, dokonuje ona tym samym fragmentacji obrazu klasy. Następnie łączy ona ludzi między sobą w pozornie spójnej, biernej społeczności konsumentów albo w koncepcji narodu.
Althusser i studia kulturowe
Koncepcje Althussera odegrały szczególną rolę w umieszczeniu debaty poświęconej ideologii na pierwszym planie rozważań w dziedzinie studiów kulturowych. Dziedzictwo myśli Althusserowskiej, poświęconej formacjom społecznym jako złożonej strukturze powiązanych, ale względnie autonomicznych instancji, można dostrzec m.in. w pracach Stuarta Halla, Ernesta Laclau i Chantal Mouffe. Dużą jednak część poglądów Althussera na temat ideologii uważa się obecnie za problematyczną.
- Podejście Althussera do działania ideologicznych aparatów państwowych ma charakter zbyt funkcjonalistyczny. W odniesieniu do "potrzeb" pozbawionego siły sprawczej systemu ideologia zdaje się funkcjonować za plecami ludzi. W Althusserowskiej koncepcji ideologii zbyt duży nacisk kładzie się na spójność (mimo fragmentarycznego charakteru podmiotu). Na przykład system edukacyjny traktuje się jako miejsce bezproblemowej, homogenicznej reprodukcji ideologii kapitalistycznej, podczas gdy tak naprawdę stanowi on obszar sprzecznych ideologii i konfliktu.
- Sposób, w jaki Althusser określa pozycję ideologii w obrębie danej formacji społecznej, czyli stwierdzenie, że jest ona względnie autonomiczna, ale zdeterminowana w ostatniej instancji, jest nieprecyzyjny i niesie ze sobą niebezpieczeństwo nawrotu do redukcjonizmu ekonomicznego, którego Althusser pragnie uniknąć.
- Teoria Althussera stoi przed istotnym problemem epistemologicznym, czyli problemem prawdy i wiedzy. Jeśli wszyscy ludzie są kształtowani w obrębie ideologii, to jak może powstać pogląd nieideologiczny, który pozwoliłby na dokonanie dekonstrukcji ideologii czy chociażby ją dostrzec? Argument Althussera, że rygor nauki może obnażyć ideologię, jest elitarystyczny i łatwy do obalenia.
Chociaż prace Antonia Gramsciego powstały wcześniej niż prace Althussera (który czerpał z teorii swojego poprzednika), w obrębie studiów kulturowych zostały dostrzeżone nieco później i niejako w odpowiedzi na problemy teorii althusserowskiej. W szczególności opis charakteru i funkcjonowania ideologii wydaje się u Gramsciego bardziej elastyczny, zaawansowany i praktyczny.
Gramsci, ideologia i hegemonia
Na konstrukcję kultury składa się wiele różnorakich nurtów znaczenia oraz ideologii i form kulturowych. Postuluje się jednak, że zawsze istnieje pewien wątek znaczenia, który można nazwać dominującym. Proces tworzenia, utrzymywania i reprodukcji tych autorytatywnych zbiorów znaczeń i praktyk określa się jako hegemonię.
Hegemonia kulturowa i ideologiczna
Według Gramsciego, pojęcie hegemonii opisuje sytuację, w której "historyczny blok" frakcji klas panujących sprawuje władzę i przywództwo społeczne nad klasami podporządkowanymi. Dochodzi do tego dzięki kombinacji siły i, co ważniejsze, zgody. Tak oto
[...] normalne sprawowanie hegemonii na klasycznym terenie rządów parlamentarnych charakteryzuje się kombinacją siły i zgody, które się wzajemnie równoważą, bez przewagi pierwszej nad drugą. Próbuje się w istocie doprowadzić do sytuacji, w której siła zdaje się zasadzać na zgodzie większości wyrażanej przez tak zwane organy opinii publicznej - gazety i im podobne.
W analizie Gramsciego ideologię postrzega się w kategoriach idei, znaczeń i praktyk, które, mimo roszczeń do bycia prawdami powszechnymi, stanowią mapy znaczenia, wspierające dominujące grupy społeczne. Istotne jest to, że ideologia nie jest odseparowana od praktycznych czynności życiowych. Pojmuje się ją raczej jako zjawisko materialne, zakorzenione w warunkach codzienności.
Ideologie dostarczają ludziom reguł praktycznego postępowania, analogicznie do "religii w świeckim znaczeniu jedności wiary pomiędzy koncepcją świata a odpowiadającą jej normą zachowania". Np. jako ideologiczne można określić przedstawienie formalnego systemu edukacji jako merytokracji, która wszystkim członkom sprawiedliwego społeczeństwa daje równe szanse. Podobnie jest w przypadku ukazywania ludzi o innym kolorze skóry niż biały jako "z natury" gorszych i mniej zdolnych.
Blok hegemoniczny nigdy nie obejmuje jednej kategorii społeczno-ekonomicznej. Składają się nań raczej liczne sojusze, w których jedna grupa obejmuje pozycję przywódczą. Ideologia odgrywa bardzo istotną rolę w wykraczaniu przez ten sojusz grup (początkowo postrzegany w kategoriach klasowych) poza wąsko pojęty interes ekonomiczno-korporacyjny na rzecz dominacji "narodowo-powszechnej". Osiągana jest wówczas "jedność społeczno-kulturowa, w której wielorakość rozproszonych, posiadających heterogeniczne cele pragnień zlewa się w jeden cel, co jest podstawą równościowej i powszechnej koncepcji świata". Budowanie, utrzymanie lub obalenie wspólnej koncepcji świata stanowi jeden z aspektów walki ideologicznej, obejmującej przekształcenie danego sposobu pojmowania świata na drodze krytyki istniejących, powszechnych ideologii.
Ideologia i kultura popularna
Ideologia jest doświadczeniem przeżywanym. Jednocześnie stanowi ona uporządkowany zbiór idei, których rolą jest organizacja i łączenie zróżnicowanych elementów społecznych w jeden blok. W procesie tworzenia bloków hegemonicznych i kontrhegemonicznych ideologia działa jak spoiwo społeczne. Chociaż może ona przyjąć postać spójnego zestawienia określonych idei, to jednak częściej postrzega się ją jako zbiór fragmentarycznych znaczeń zdroworozsądkowych, stanowiących nieodłączny element reprezentacji.
Według Gramsciego, wszyscy ludzie dokonują refleksji nad światem i poprzez "zdrowy rozsądek" (common sense) kultury popularnej organizują swoje życie i doświadczenie. Zdrowy rozsądek staje się kluczowym obszarem konfliktu ideologicznego, a w szczególności walki o stworzenie "dobrego sensu" (good sense). Zawiera się w tym - zdaniem Gramsciego - dostrzeżenie klasowego charakteru kapitalizmu. Zdrowy rozsądek jest najważniejszym polem walki ideologicznej, ponieważ stanowi on teren "tego, co uznane za pewne", czyli praktycznej świadomości sterującej funkcjonowaniem świata codziennego. W domenie zdrowego rozsądku spójne zbiory idei filozoficznych podlegają kwestionowaniu i przekształcaniu. Gramsciego interesuje zatem charakter myśli i kultury popularnej.
Każdy prąd filozoficzny zostawia za sobą osad "zdrowego rozsądku"; jest to dokument jego historycznej efektywności. Zdrowy rozsądek nie jest sztywny i niewzruszony, ale podlega ciągłej zmianie i wzbogaceniu ideami naukowymi i poglądami filozoficznymi, które weszły do codziennego użytku. Zdrowy rozsądek tworzy folklor przyszłości, czyli stosunkowo sztywną fazę wiedzy potocznej w danym miejscu i czasie.
Niestabilność hegemonii
Hegemonię można rozumieć w kategoriach strategii służących utrzymaniu światopoglądów i władzy dominujących grup społecznych.
Nie należy jednak zapominać, że hegemonia ma charakter relacyjny i z natury niestabilny. Stanowi ona tymczasową ugodę i zbiór sojuszy między grupami społecznymi, który nie jest dany z góry, ale musi być stale zdobywany i negocjowany na nowo. Kultura staje się zatem obszarem konfliktu i walki o znaczenie. W rezultacie hegemonia nie jest całością statyczną. Składa się na nią zbiór zmieniających się dyskursów i praktyk, wewnętrznie powiązanych z władzą społeczną. Gramsci określa hegemonię jako "nieustający proces formowania i wypierania niestabilnej równowagi (...) pomiędzy interesami grupy zasadniczej i grup podporządkowanych (...) równowagi, w której interesy grupy dominującej przeważają, ale tylko do pewnego punktu".
Fakt, że hegemonia musi być stale budowana i zdobywana na nowo, stwarza możliwość jej podważenia na drodze powstania kontrhegemonicznego bloku klas i grup podporządkowanych. Według Gramsciego, przed podjęciem próby przejęcia władzy państwowej taka kontrhegemoniczna walka musi uzyskać akceptację i dominację w społeczeństwie obywatelskim. Społeczeństwo obywatelskie obejmuje związki znajdujące się poza formalnymi granicami państwa, takie jak rodzina, kluby społeczne, prasa, sposoby spędzania wolnego czasu itp.
Gramsci dokonuje rozróżnienia pomiędzy:
- "wojną pozycyjną": zdobywaniem hegemonii w sferze społeczeństwa obywatelskiego;
- "wojnę manewrową": zamachem na władzę państwową.
Według Gramsciego, sukces w "wojnie manewrowej" zależy od zdobycia hegemonii w wyniku "wojny pozycyjnej".
Gramsci w studiach kulturowych
Wprowadzenie i wykorzystanie koncepcji Gramsciego w dziedzinie studiów kulturowych wywarło trwały wpływ na całą dyscyplinę. Stało się tak ze względu na stworzenie możliwości badania kultury popularnej jako obszaru walki ideologicznej. Gramsci czyni walkę ideologiczną i konflikt w społeczeństwie obywatelskim centralną areną polityki kulturowej, gdzie analiza zjawiska hegemonii jest jednym ze sposobów znalezienia odpowiedniej równowagi sił. Uważał on, że "interesujące byłoby konkretne przyjrzenie się określonym formom organizacji kulturowej, które w danym kraju utrzymują świat ideologiczny w ruchu, i zbadanie, jak funkcjonują one w praktyce". Można to odczytać jako slogan w kampanii wspierającej studia kulturowe, przynajmniej od momentu wysunięcia się w ich obrębie na plan pierwszy ujęć poststrukturalistycznych i postmodernistycznych.
Na przykład wczesne prace poświęcone reklamie skupiały się w głównej mierze na problematyce ideologii i hegemonii. W ramach tekstowej i ideologicznej analizy reklamy kładziono nacisk na sprzedaż nie tylko towarów, lecz także sposobów postrzegania świata. Ośrodkiem reklamy była tu "tożsamość" produktu, którą należało stworzyć pośród niezliczonych, konkurencyjnych obrazów poprzez skojarzenie danej marki z pożądanymi wartościami ludzkimi. Nabywanie marki było czymś więcej niż jedynie nabywanie produktu: było to również nabywanie pewnego stylu życia i wartości. Jak stwierdza Winship, "Kobieta nie jest niczym więcej niż towary jakie ma na sobie: <<kobieta>> to szminka, rajstopy, ubrania i tak dalej".
Według Williamson, obiekty obecne w reklamach są elementami znaczącymi, które dekoduje się w kontekście znanych systemów kulturowych. W tym procesie dochodzi do skojarzenia reklamowych produktów z innymi "dobrami" kulturowymi. Obraz danego produktu może oznaczać jedynie fasolkę czy samochód. Doprowadza się jednak do tego, aby kojarzył się on z "naturą" czy "rodziną". Reklama tworzy zatem świat różnic pomiędzy produktami i stylami życia, które ludzie "nabywają". Kupując produkty, kupuje się także wizerunek, co przyczynia się do kształtowania tożsamości poprzez konsumpcję. Williamson uważa, że reklama ma charakter ideologiczny, ponieważ poprzez obrazy wolnej i równej konsumpcji przesłania nierówności ekonomiczne na poziomie produkcji.
ŹRÓDŁO:
Chris Barker "Studia kulturowe - teoria i praktyka"[/quote]
Użytkownik Pavloxolane_Sultan edytował ten post 09.10.2015 - 19:51
