Pentagram - jeden z symboli ezoterycznych. Foto: https://pl.wikipedia.../wiki/Ezoteryka
Masoni, okultyści, spirytyści, zjawiska metapsychiczne, ezoteryka... Polskie placówki naukowe realizują i takie projekty, choć to chyba jeszcze nie jest standardem 
Projekt naukowy finansowany w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2016-2019,
nr 0186/NPRH4/H2b/83/2016.
Kierownik projektu: dr hab. Monika Rzeczycka, prof. Uniwersytetu Gdańskiego
Celem projektu jest rozwój badań akademickich nad zachodnią tradycją ezoteryczną i jej wpływem na kulturę polską. W ramach realizacji projektu przewidziano międzynarodowe interdyscyplinarne badania kompleksu zjawisk związanych z aktywnością różnych formacji inicjacyjnych (teozoficznych, antropozoficznych, masońskich i paramasońskich oraz innych stowarzyszeń ezoterycznych), a także niezależnych polskich okultystów działających w latach 1890-1939.
Idea tego projektu narodziła się w maju 2014 roku, kiedy to na Uniwersytecie Jagiellońskim spotkali się, po raz pierwszy w tak licznym gronie, polscy badacze europejskiego ezoteryzmu. Powodem spotkania było sympozjum naukowe „Tradycje zachodniego ezoteryzmu w badaniach polskich” zorganizowane przez dr hab. Izabelę Trzcińską, prezes Polskiego Stowarzyszenia Badań nad Zachodnim Ezoteryzmem, powołanego w 2013 roku i afiliowanego przy Katedrze Porównawczych Studiów Cywilizacji UJ. Konferencja, która zgromadziła badaczy z różnych ośrodków akademickich w Polsce, reprezentujących wiele dyscyplin humanistycznych (historyków, religioznawców, filologów różnych obszarów językowych i specjalności, psychologów, socjologów, kulturoznawców, antropologów kultury) zaowocowała bardzo interesującą debatą, która toczyła się wokół problemów, z jakimi borykają się polscy badacze ezoteryzmu. Dwa wątki zdominowały wówczas dyskusję. Dotyczyły one kwestii metodologicznych oraz problemów związanych z badaniem dziejów polskiego ezoteryzmu. Uczeni obecni na sympozjum wyrazili wolę wspólnych działań, zwracając uwagę na ogrom pracy stojącej przed środowiskiem naukowym, jak i na konieczność wystąpienia do instytucji promujących rozwój badań naukowych o finansowe wsparcie takiego projektu.
Pierwszym etapem wspólnych prac, podjętych dzięki środkom przeznaczonym na ten cel przez Uniwersytet Jagielloński i Uniwersytet Gdański, było przygotowanie trzech tomów prac zbiorowych, prezentujących dorobek naukowy polskich uczonych. Publikacje pod wspólnym szyldem Polskich Studiów Ezoterycznych zostały wydane kolejno: w numerze krakowskiego „The Polish Journal of the Arts and Culture”, w 7 tomie serii Światło i ciemność Uniwersytetu Gdańsgo oraz w monografii Uniwersytetu Jagiellońskiego pod tytułem Studia ezoteryczne. Wątki polskie.
Polski ezoteryzm w XX wieku stanowi obszar zbadany dotychczas w stopniu niewystarczającym. Wśród wykonawców naszego projektu są uczeni, którzy prowadzili w ostatnich latach badania wybranych zagadnień związanych z ezoteryzmem na ziemiach polskich na początku XX stulecia. Należy podkreślić jednak, że badania te dotyczyły zaledwie niewielkich fragmentów tego zjawiska, podczas gdy jest to fenomen kulturowy o szerokim zasięgu, wielowymiarowy i zdecydowanie wymagający zintegrowanych działań.
Badania o takim charakterze od dawna są podejmowane za granicą. Przede wszystkim na Zachodzie, gdzie od lat działają zespoły badawcze, cieszące się uznaniem w międzynarodowym środowisku akademickim. Do najbardziej znanych należy katedra Histoire de l'Ésotérisme Occidental na Sorbonie (obecnie część École Pratique des Hautes Études), londyński Instytut Warburga, Center for History of Hermetic Philosophy and Related Currents na Uniwersytecie w Amsterdamie, a także Exeter Centre for the Study of Esotericism (EXESESO). Badania prowadzone w tych centrach obejmują szeroko pojętą europejską tradycję ezoteryczną. Uczeni mają świadomość znaczenia tych studiów dla wiedzy o kulturze europejskiej, źródłach idei oraz wpływach dawnej myśli hermetycznej (np. renesansowej) na kształt kultury współczesnej. Do czołowych badaczy tego nurtu należy Antoine Faivre, Wouter J. Hanegraff, Kocku von Struckrad, czy Arthur Versluis.
Szczególnie interesujące i inspirujące dla badań polskich mogą być także studia poświęcone obecności ezoteryzmu w kulturze przed- i porewolucyjnej Rosji. Takie badania prowadzone są od lat dziewięćdziesiątych w gdańskim Laboratorium Niedogmatycznej Duchowości. Dzięki nim wyszło na jaw wiele faktów związanych z dziejami polskiego ezoteryzmu początku XX wieku. Opracowywane dwudziestowieczne źródła (rękopisy, wspomnienia, dzienniki uczestników rosyjskich ruchów ezoterycznych, czasopisma, korespondencja, i szereg innych materiałów dokumentujących działalność formacji ezoterycznych w Rosji i w środowisku rosyjskich emigrantów) pochodzące z państwowych i prywatnych archiwów rosyjskich, odsłaniają fakty świadczące nie tylko o licznej obecności Polaków w grupach tego rodzaju, ale też ujawniają skomplikowaną sieć wzajemnych powiązań, łączących ich ponad granicami państw i podziałami politycznymi.
Co więcej, w świetle tych badań staje się jasne, że członkami różnych formacji działających na początku XX wieku byli przedstawiciele elit, w tym elit artystycznych, a wyznawany przez nich światopogląd ezoteryczny był silnym (a niekiedy wręcz najsilniejszym) impulsem do artystycznych poszukiwań i eksperymentów. Mowa tu także o wielkich artystach początku XX wieku (takich jak np. Wassily Kandynsky, pozostający pod przemożnym wpływem teozofii, a później antropozofii Rudolfa Steinera czy Sergiej Eisenstein, należący do grupy paramasońskiej). Już dziś z całą pewnością można stwierdzić, że i polscy artyści uczestniczyli w ruchu teozoficznym i antropozoficznym, który bujnie rozwijał się w przedwojennej Europie. W rozmaitych archiwaliach pojawiają się nazwiska znanych i mniej znanych polskich twórców (są wśród nich np. Tadeusz Miciński, Kazimierz Stabrowski, Luna Drexler, Franciszek i Jadwiga Siedleccy, Tadeusz Rychter, Juliusz Osterwa, Mieczysław Limanowski, Karol Homolacs, Andrzej Strug). Twórcy kultury polskiej oraz działacze społeczni i politycy należeli także do innych organizacji, stowarzyszeń i grup inicjacyjnych funkcjonujących zarówno na ziemiach polskich, jak i poza nimi. Wciąż jeszcze zbyt mało wiemy o ich duchowych poszukiwaniach, nierzadko bardzo odległych od religijnej ortodoksji. Tę lukę w wiedzy o rodzimej kulturze bez wątpienia należy wypełnić.
Przedmiot i cel badań. Postawiliśmy przed sobą dwa rodzaje zadań: zakrojone na dużą skalę badania faktograficzne oraz działania zmierzające do stworzenia satysfakcjonującej metodologii. Te dwa porządki są ściśle ze sobą powiązane, trudno bowiem wyobrazić sobie tworzenie metodologii prowadzone w oderwaniu od konkretnego przedmiotu, a ten – wciąż wymaga rzetelnych badań źródłowych.
Naszym zadaniem jest więc opracowanie mapy polskich archiwów, w zbiorach których znajdują się materiały o charakterze ezoterycznym pochodzące z lat 1890-1939, a także leksykonu, będącego interaktywną bazą danych, którą można będzie rozbudowywać po zakończeniu projektu. Chcemy dotrzeć również do archiwów poza granicami naszego kraju, w których mogą znajdować się istotne dla tej kwestii polonica. Efektem tej pracy ma się stać możliwość zrekonstruowania ezoterycznych grup i przekonań, które przynależą do dziejów kultury polskiej.
Metody badawcze. W tym celu będą prowadzone badania, wśród których należy wyróżnić opis, analizy filologiczne (literaturoznawcze oraz językoznawcze) oraz metodę historyczną, ze szczególnym uwzględnieniem metodologii historii idei, w rozumieniu nadanym przez Arthura O. Lovejoy’a). W tym też kontekście zostanie przeprowadzona bardzo szeroka analiza źródeł, takich jak np. dzienniki, rozmaite dokumenty rozprowadzane wyłącznie wśród członków formacji, ale i dostępne w swobodnym obiegu, a także teksty literackie. W miarę możliwości zostaną też przeprowadzone, zgodne z metodologią Erwina Panofsky`ego, analizy ikonograficzne i ikonologiczne pojawiających się w badanych dziełach przedstawień i symboli.
Nasze badania w założeniu mają charakter interdyscyplinarnych esoteric studies, rozwijanych z powodzeniem na Zachodzie, zgodnie z metodologicznymi ustaleniami wspomnianych już autorów: Faivre`a, Hanegraaffa, Stuckrada czy Versluisa. Terminologia studiów ezoterycznych została przyjęta dla uzgodnienia wspólnych prac prowadzonych przez uczonych różnych dyscyplin naukowych. Trzeba jednakże podkreślić, że w języku polskim w interesującym nas okresie można znaleźć liczne zamienniki dla pojęcia ezoteryzmu (np. okultyzm lub zjawiska metapsychiczne), które również zamierzamy wyłonić w trakcie naszych badań i opisać, tak by mogły zostać ustalone definicje tych pojęć. Dzięki temu możliwe będzie określenie polskiej specyfiki badanych fenomenów kulturowych.
Wpływ na wzbogacenie wiedzy. Znaczenie projektu dla badań nad kulturą narodową i humanistyką. Przyjęte ramy czasowe (1890-1939) są bardzo szerokie. Jednakże w tym przedziale wyraźnie daje się prześledzić geneza oraz niezwykle ekspansywny rozwój rozmaitych ruchów ezoterycznych, charakterystyczny dla całego okresu międzywojnia. Chcemy jednocześnie zwrócić uwagę na związek głoszonych wówczas poglądów o charakterze ezoterycznym z ówczesnymi koncepcjami historiograficznymi. Specyficzna i niezwykle mocno akcentowana w polskich nurtach ezoterycznych postawa patriotyczna, z wyraźną dominantą mesjanistyczną, oraz projekty odrodzenia narodowego stanowią w tym względzie materiał wart przypomnienia i zbadania. Nasze studia porównawcze pozwolą zrozumieć miejsce ezoterycznych zainteresowań w ogólnej rekonstrukcji tożsamości Polaków, a także towarzyszącej jej wizji miejsca Polski w świecie. Obszar, o którym mówimy z pewnością nie jest głównym nurtem, stanowi jednak ważny kontekst, bez zrozumienia którego niemożliwa staje się historyczna rekonstrukcja idei polskości.
W zakres badań naszego zespołu wchodzą:
- duże stowarzyszenia, takie jak polskie reprezentacje Towarzystwa Teozoficznego, czy Towarzystwa Antropozoficznego, będące filiami ówczesnych organizacji europejskich, a także światowych,
- inicjacyjne organizacje masońskie i paramasońskie,
- ruchy o charakterze w dużej mierze spontanicznym, należące do kulturowych mód, do których można zaliczyć np. spirytystów,
- grupy formalne i nieformalne charakterystyczne dla terenów Polski (np. Towarzystwo Metapsychiczne), a także ważne dla rozprzestrzeniania ezoterycznych idei środowiska opiniotwórcze (np. Wisła w Śląsku cieszyńskim),
- działalność poszczególnych ludzi głoszących przekonania o charakterze ezoterycznym (np. Wincenty Lutosławski czy Józef Świtkowski),
- wpływ światopoglądów ezoterycznych na kulturę polską,
- dyskursy społeczne i polityczne kształtujące się pod wpływem myśli ezoterycznej.
W trakcie naszych kwerend zamierzamy skatalogować podstawowy księgozbiór polskiego ezoteryzmu, począwszy od końca XIX wieku aż do wybuchu drugiej wojny światowej. Ważnym elementem tej biblioteki są czasopisma, liczne książki, a także broszury. W miarę możliwości chcemy ją zdigitalizować lub poprzez odsyłacze wskazać miejsca, gdzie takie teksty kultury są już zdigitalizowane. Warto podkreślić, że w toku prowadzonych dotychczas prac badawczych niejednokrotnie okazywało się, że dokumenty, będące w posiadaniu spadkobierców polskich ezoteryków działających na początku ubiegłego stulecia uległy zniszczeniu lub rozproszeniu. Działamy więc także w poczuciu ratowania istotnego fragmentu kultury polskiej.
