Osobowość obsesyjno-kompulsywna (OCPD) to jedno z najczęściej występujących zaburzeń osobowości. Zależnie od sposobu ujęcia (czy w odgraniczonych kategoriach czy z uwzględnieniem mieszanki cech) pojawia się u 4-8% dorosłych. W polskich badaniach stwierdzono je u 9,6% osób w wieku produkcyjnym [1] i było najczęściej występującym typem, przed osobowością narcystyczną i borderline. Oznacza to, że prawdopodobnie każdy zna przynajmniej jedną taką osobę lub ma ją w bliższej lub dalszej rodzinie. Zwykle jednak osoby z tym kształtem osobowości nie zgłaszają się do psychoterapeutów i nie uważają, że mają jakiś problem, zaś nasilenie cechy nie jest aż tak duże, że otoczenie namawia je na leczenie.
W często używanym podziale zaburzeń osobowości OCPD należy do grupy C, gdzie zgrupowano zaburzenia charakteryzujące się obawami, lękami i nerwowością. Inne zaburzenia z tej grupy to o. unikająca, w której podstawą jest skrajnie niska samoocena, uznawanie się za niewłaściwego i unikanie interakcji z ludźmi aby nie doznać z ich strony krytyki; oraz o. zależna, gdzie osobie brak pewności siebie, konieczność dokonywania wyborów wywołuje lęk o złe decyzje stąd skłonność do czepiania się doradców i osób proponujących sposób postępowania.
Podobnie jak w tych zaburzeniach, u osoby obsesyjno-kompulsywnej następuje brak pewności, że postępuje się właściwie tak po prostu, obawa przed konsekwencjami popełnienia błędu i dążenie aby coś zewnętrznego utwierdziło ich w przekonaniu. Jednak podstawową reakcją obronną przez tymi obawami jest u anankastów wewnętrzne usztywnienie, dbanie o perfekcyjne i zgodne z pewnym z góry założonym planem działanie i duże przywiązanie do już opracowanych procedur, przepisów, planów działania i list z punktami do odhaczania. Osoba taka zmusza siebie do działania przemyślanego i dokładnego i wtedy zmniejsza się jej obawa, że coś pójdzie źle z powodu nieuwagi, zapomnienia czy niewiedzy.
Dobrze odnajduje się na stanowiskach formalnych, związanych z wykonaniem procedury, z nawet doprowadza je dalej, znajdując sposób na bardziej precyzyjne i szybsze wykonanie. Często w pracy woli robić wiele rzeczy sama, bo innym to nie wyjdzie tak jak powinno. Zostaje dłużej, aby upewnić się po raz trzeci, że wszystkie punkty planu na dziś zostały zrobione. Może być uważana za idealnego pracownika i w dobrej sytuacji, w otoczeniu właściwych osób, zdobywa sukcesy zawodowe. W sytuacjach rodzinnych jest skupiona na zasadach postępowania, pilnuje porządku i odkładania rzeczy na miejsce. Dopiero gdy jej zasady są spełnione czuje się swobodnie i okazuje uczucia.
Niestety w połączeniu z częstym w zaburzeniach osobowości brakiem rozpoznawania własnych emocji prowadzi to wszystko do tego, że w obecności zmiennych warunków i nieprzewidywalnych sytuacji osoba taka nie może sama sobie powiedzieć, żeby się uspokoić. Nie widzi, że źródło niepokoju jest w niej i wynika tylko z jej podejścia do okoliczności. Zaczyna więc racjonalizować obawy w logicznych poglądach, uzasadniając wewnętrzną emocję czymś konkretnym w otoczeniu. Zamiast zmniejszyć wewnętrzny nacisk na kontrolę samej siebie, co wzmacnia stres, nasila perfekcjonizm, wielokrotne upewnianie się i starania aby kontrolować otoczenie.
Uważa, że jej plan na wykonanie zadań jest najwłaściwszy i woli, aby inni dokładnie się tego trzymali. Gdy niepokój o efekty nie ustępuje, bo wynika z nierozpoznanych emocji, zaczyna się poszukiwanie prawdziwych lub potencjalnych błędów i choćby najmniejszych odchyleń od pierwotnych ustaleń. Zdenerwowany anankasta potrafi zrobić awanturę pracownikowi, że tym razem położył śrubokręt po prawej stronie stanowiska i nie po lewej jak poprzednio i przez to odlew formy w hucie pójdzie źle. Ostatecznie skupianie na kontroli postępowania może doprowadzać do tego, że przez zbyt dużą precyzję i zbyt częste wielokrotne upewnianie się, może anankasta zacząć robić swoje zadania wolniej, nie do końca, wstrzymywać się przed wymagającymi zadaniami aż otoczenie zainterweniuje.
Mając kontakt z osobą, która robi swoje niedbale lub po prostu w inny sposób, zaczyna się denerwować, staje się kłótliwa i nawet agresywna. Odzywają się w niej lęki i przekonanie, że zostanie obwiniona gdy coś pójdzie nie tak. Przez brak rozpoznania swoich emocji wyrzuca ich źródło na zewnątrz. Widzi winę w otoczeniu, jako mechanizm obronny stosuje projekcję ("to ty jesteś ciągle jakiś nerwowy, nie ja") i ograniczenie uczuć, aby nie wypaść ze stanu pełnej samokontroli. Może rozładowywać napięcie powstałe w kontakcie z jedną osobą, na kimś zupełnie innym. Ostatecznie perfekcjonizm w stosunku do siebie i sztywność obrazu świata ("jest albo tak, albo tak i nie ma nic pomiędzy") prowadzi do wewnętrznego stresu odczuwanego nawet w samotności.
Podobnie jak w przypadku innych zaburzeń osobowości, powody wykształcenia osobowości obsesyjno-kompulsywnej są niejasne i zapewne wieloczynnikowe. Z występowaniem OCPD wysoce koreluje wysoki stopień cechy charakteru jaką jest Neurotyzm. Ten zaś jest w sporym stopniu dziedziczny, zależny od ekspresji genów kodujących neuroprzekaźniki. Inne przyczyny to błędy wychowawcze, stawianie dziecku wymagań nie do spełnienia lub niedostateczna reakcja na zachowania, pozostawiająca je w niepewności. W dalszych latach życia wpływ mogą mieć negatywne doświadczenia w trakcie socjalizacji. Jeden z możliwych scenariuszy jest więc taki, że dziecko neurotycznych rodziców dziedziczy po nich 50% nasilenia tej cechy; następnie jest źle wychowywane we wczesnym dzieciństwie a gdy zaczyna się socjalizować ma zły kontakt z rówieśnikami. Złe rozpoznawanie własnych emocji, połączone z niestabilnością i nadwrażliwością, kształtuje ostatecznie osobowość przepojoną obawami i widzącą bycie grzecznym i sumiennym jako najlepsze rozwiązanie, przy którym inni chwalą dziecko za dobre zrobienie zadań.
Ponieważ jest to typ osobowości, zachowania pasujące do tego typu są obserwowane przez całe życie, od stadium bardzo grzecznego dziecka, które trzyma porządek, przez bardzo sumiennego ucznia aż po bardzo skupionego na zadaniach dorosłego. Osoba taka odczuwa swój ogląd świata jako naturalny i konieczny a problemy dostrzega w innych a nie w sobie. Zwykle w końcu ustala sobie jakąś wygodną sytuację rodzinną i zawodową i przez to zyskuje jakąś stabilizację. Najczęstszymi przyczynami zwrócenia się do psychologa są zaburzenia współwystępujące lub wynikające z załamania planów życiowych. Wraz z OCPD wyraźnie częściej współwystępują zaburzenia lękowe, zaburzenia nastroju, depresja nawet do nasilenia klinicznego, fobie społeczne i fobie o konkretnej treści. Niekiedy pojawić się może dość podobne w objawach i z nazwy "zaburzenie obsesyjno-kompulsywne", znane też jako nerwica natręctw. Chyba po to aby typ osobowości nie mylił się z tym zaburzeniem, w niektórych klasyfikacjach OCPD jest nazywana osobowością anankastyczną, od imienia greckiej bogini konieczności Ananke.
Różnica podstawowa polega na tym, że nerwica natręctw pojawia się w ciągu życia i jest odbierana jako coś zewnętrznego. Chory czuje myśli natrętne, pojawiające się wbrew woli, czasem straszne obrazy lub złe wspomnienia. Ich pojawianie się nie jest odczuwane jako coś zamierzonego lub wynikającego z sytuacji. Sposobem na zmniejszenie związanego z tym napięcia stają się powtarzalne zachowania, czasem pozornie racjonalne, jak upewnianie się, że zrobiło się coś poprawnie kilka razy z rzędu (wielokrotne sprawdzanie, czy na pewno klucz został przekręcony w zamku albo czy gaz na kuchence został wyłączony) a czasem absurdalne jak mycie rąk podczas obawy o użycie w rozmowie właściwych słów czy otwieranie i zamykanie okna kilkanaście razy.
W razie wystąpienia dodatkowych zaburzeń leczy się przede wszystkim te choroby. Natomiast jeśli nasilenie objawów osobowości jest na tyle duże, że zaczyna w końcu przeszkadzać tej osobie lub otoczeniu, to sposobem może być psychoterapia nakierowana na umiejętność rozpoznawania emocji i akceptacje odmiennych stylów działania. Z przebadanych metod najlepsze rezultaty dawały terapia poznawcza (CT) i poznawczo-behawioralna (CBT), które pozwalały obniżać objawy depresyjne i lękowe.
------
[1] https://pubmed.ncbi....h.gov/28558606/
https://www.mp.pl/pa...c-anankastyczna
https://en.wikipedia...nality_disorder
